Буряад хэлэн 6 класс

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
Буряад хэлээр зохёогдоhон ажалай программа хадаа Россиин Федерациин ба Буряад ороной
эрдэм hуралсалай Министерствын тогтоолнууд ба Гэгээтэйн дунда hургуулиин hуралсалай түсэб
ба ажалай программа зохеохо положени дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон болоно.
Гол шухала зорилгонууд:
- ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр
үгэхэ;
- hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
- ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;
- арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ
түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл
бүрилдүүлхэ.
Зорилгонууд
1. Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга. Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ, үгэнүүдэй
лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай болгохо. Мэдүүлэл соо
хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа талаар бэе бэетэеэ зүбөөр
холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта анхаралаа хандуулха: алибаа
нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ
зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.
2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран зохёол,
сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр
найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала, словарна
хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой. Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын
байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо «Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба
hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга,
тайлбаринь олдохо аргатай.
3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн – хүнүүдэй
хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ баянтайгаар
дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй, уран зохёолой ба
дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб
даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг. Зохёолго болон найруулга бэшэхын
тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү,
али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое,
хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр хэрэглэхэ. Оролто хубияа – шухала хубида, түгэсхэлдэ
гуримтайгаар шэнжэлэн орожо, зохёолгоёо бэшэхэ.
Һурагшадай буряад хэлээр шадабаринууд (предметные результаты):
- Олон удхатай үгэнүүдэй илгаае мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ. Словарь хэрэглэжэ, хүшэр
үгэнүүдэй тайлбари хэжэ шадаха.
- hурагшад юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой нэрэнүүдые, дайбар үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр
хэрэглэжэ шадаха зэргэтэй.
- Орёо түсэб зохеохо. Дэлхэйн байгаалида гү, али ямар нэгэн юумэн тухай тобшоор, зүбөөр юрэ
хөөрэхэ, бэшэхэ.
- Сочинени бэшэхэ материалаа суглуулха, зүбөөр hанал бодолоо удаа дараалан бэшэхэ
шадабаритай болохо.
2

Тус программа соо лексикологи ба фразеологи гэһэн сэдэбүүдтэ онсо һуури үгтэнэ. Буряад
хэлэнэй үгын баялиг, тэрэниие баяжуулха гол арганууд, хэлэнэй уран аргануудые: эпитет,
метафора, синекдохэ, гиперболэ – эдэ бүгэдые һурагшад эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ һураха ёһотой.
Лексикологёор мэдэсэнүүд морфологи, синтаксисшье шудалха үедөө нэмэгдэхэ, бэхижүүлэгдэхэ.
Буряад литературын хэшээлнүүдтэ зохёолой хэлэнэй шүүмжэлгэ хэхэдэ, лексикээр хүдэлмэри
ябуулагдаха болоно. Түрэл хэлэнэйнгээ арга боломжые, тодо, хурса, ураниие улам бүри дүүрэнээр
хэрэглэжэ һургаха шухала. Һурагшадые лексическэ шүүлбэридэ һургаха хэрэгтэй.
Морфологи шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгын бүридэл ба үгын бии болодог аргануудтайнь
танилсана. Үгын удхата хубинууд – үндэһэн ба залгабаринуудай үүргэ тухай, үгэнүүдые холбодог
арга зэбсэгынь болохо залгалта тухай ойлгосо һурагшадта үгэхэ, үгые ганса бүридэлөөрнь
шүүлбэрилжэ һураха бэшэ, мүн баһа ямар үгэһөө яагаад бии болоһыень ойлгуулха шухала юм.
Үгын бүридэлөөр ба үгын бии бололгоор шүүлбэридэ наринаар хандаха, зүб бэшэлгэтэйнь
холбоотойгоор хараха. Хэлэлгын хубинуудай морфологическа шэнжэнүүдые ойлгон, тэдэнэй
хоорондохи адли ба ондоо зүйлнүүдые мэдэжэ абаха зорилго табигдана.
Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты):
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;
- өөрынгөө хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоёо оролдохо;
- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байһанаа, өөрынгөө хандаса харуулха;
- уншаха, харилсаха дуратай байха;
- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа абаад бэшэхэ, өөрөө зохёон бэшэхэ;
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнууд тухайгаа бэшэжэ (эссе жанрын
түхэлөөр) харуулха;
- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;
- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):
- өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;
- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн, тусхай
түсэб табиха;
- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсүүлхэ,
өөрынгөө ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;
- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ
элирүүлжэ һураха.
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):
- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун тухай
хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ гэжэ элирүүлхэ;
- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;
- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл олохо;
- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо
харуулаатай ойлгосо үгөөр хэлэхэ;
- анализ, синтез хэхэ;
- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;
- бодомжолхо.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
- хэлэлгын зорилгоһоо дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол амин ба бэшэгэй хэлэн дээрэ
харуулха;
3

- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;
- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;
- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;
- асуудалнуудые зохёохо, табиха.
Программын байгуулга (бүридэл) ба удха
6-дахи класс (70 час)
Оролто хэшээл. Буряад хэлэн- Буряад Республикын гүрэнэй хэлэн (1 час)
Табадахи класста үзэhэнөө дабталга (5час)
Дабтагдаха сэдэбүүд:Фонетикэ, графика, бэшэгэйдүрим.Лексикэ. Yгынбүридэл.Yгынбиибололго.
Темэдабталга, бүридхэл.
Шалгалтын диктант (2 час).
Фразеологи(2час)
Фразелоги тухай юрэнхы ойлгосо. Фразеологическа тааралнуудай гол шэнжэнүүд.
Ямар хэлэнhээ абтаhан үгэб гэжэ мэдэхэ болохо. Абтаhан, нютагай, мэргэжэлтэнэй, хуушарhан
үгэнүүдые илгаруулха шадабаритай болгохо. hурагшад хэлэлгэдээ фразеологическа тааралнуудые
хэрэглэжэ hураха уялгатай.
Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо (1 час)
Морфологи. Хэлэлгын хуби тухай ойлгосо. Бэеэ дааhан хэлэлгын хубинууд. Туhалагша хэлэлгын
хубинууд. Тусхай хэлэлгын хуби.
Юумэнэй нэрэ (18 час)
Эхин классуудта үзэhэнөө дабталга.
Юумэнэй нэрын удха шанар ба грамматическа гол тэмдэгүүдынь. Юумэнэй нэрын синтаксическа
үүргэ. Юумэнэй нэрые хандалга болгон хэрэглэлгэ.
Юумэнэй нэрэнүүдэй хүниие ба юумэнүүдые тэмдэглэлгэ.
Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнүүд.
Газар зүйн нэрэнүүдые (түби дэлхэйн, нуур далайн, хада уулын, орон нютагай, город тосхоной,
талмай, гудамжа мэтын нэрэнүүдые), түүхын ушаралнуудай, hайндэрнүүдэй, дурасхаалта
үдэрнүүдэй нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ.
Ном, дэбтэр, газетэ журнал, зураг, кинофильм, зүжэг, литературын ба хүгжэмэй зохеолнуудай
нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ. Эдэ нэрэнүүдые кавычкаар текст соо илгалга.
Нэгэнэй ба олоной тоо.
Зохилдол. Падежэй залгалтануудай hууриин зөөлэн хашалганай, дифтонгын, удаан ба сохилтотой
аялганай, хэлэнэй узуурай хашалганай удаа түхэлөө хубилгадаг ушарнууд. Падежнүүдэй
залгалтануудые залгахада, зарим юумэнэй нэрэнүүдэй hуурида болодог хубилалтанууд. Падежэй
залгалтануудые зүб бэшэлгэ.
Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамадал, тэдэнэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.
Хэрэггүй газарта нэгэ үгэеэ дабтахагүйн тула дүтэрхы удхатай юумэнэй нэрэнүүдые хэлэлгэ
соогоо хэрэглэжэ шадаха дадал.
Падежнүүдэй ба хамаадалай залгалтануудые зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабаритай болгохо
Тэмдэгэй нэрэ (6 час)
Тэмдэгэй нэрын удха ба грамматическа шэнжэнь.
Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүд.
Тэмдэгэй нэрын бии бололго. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ.
Тэмдэгэй нэрэнүүдые зохилдуулха, хамаадуулха шадабаритай болголго.
Дүтэрхы удхатай тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэлгэ.
4

Тоогой нэрэ (8час)
Тоогой нэрэ тухай ойлгосо. Тоолоhон, дугаарлаhан, баглуулhан, суглуулhан тоогой нэрэнүүд.
Тоолоhон тоогой нэрын һүүлэй хашалган.
Дугаарлаhан, баглуулhан, суглуулhан тоогой нэрэнүүдые бии болгодог суффикснуудые зүб
бэшэлгэ. Юрын ба бүридэмэл тоогой нэрэнүүд. Хэлэлгэ соо баглуулhан тоогой нэрын хубаарилhан
ба баглуулhан удха шанар зүбөөр хэрэглэжэ шадалга.
Тоолооhон, дугаарлаhан, баглуулhантоогой нэрэнүүдые элирхэйлэгшэ, суглуулhан тоогой нэрые
нэрлүүлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.
Тоогой нэрэнүүдые зүбөөрүгүүлэлгэ. Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ
шадабаритай болгохо.
Түлөөнэй нэрэ (8 час)
Түлөөнэй нэрэ тухай ойлгосо. Түлөөнэй нэрэнүүдэй илгарал. Түлөөнэй нэрэнүүдые мэдүүлэлэй
элдэб гэшүүдэй үүргээр хэрэглэлгэ.
Түлөөнэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Түлөөнэй нэрэнүүдые мэдүүлэлнүүдые
холболгодо зүбөөр хэрэглэжэ hуралга.
Дайбар үгэ (4час)
Дайбар үгэнүүдэй удха ба грамматическа шэнжэнүүдынь. Дайбар үгэнүүдэй удхаараа илгарал.
Дайбар үгэнүүдые мэдүүлэлэй ушарлагшадай ба хэлэгшын үүргээр хэрэглэлгэ.
Дайбар үгэнүүдэй бии болохо арганууд. Дайбар үгэнүүдые мэдүүлэлнүүд соо зүбөөр хэрэглэхэ
шадабаритай болгохо.
Дабталга (5 час)
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)
Үзэhэн текстнүүдые (хуби хубяарнь), хэлэлгын стиль, темэ, холбоотой хөөрөөнэй гол удха
дабталга. Хэрэгэй стиль тухай юрэнхы хөөрэлдэлгэ.
Байгаалиие гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулhан удхатай юрэ хөөрэhэн
текстээр изложени бэшэлгэ.
Шудалан үзэжэ байгаа литературна зохеолой хэhэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы изложени бэшэлгэ.
Хараhан фильмын, зүжэгэй, радиодамжуулгын удхаар өөрынгөө hанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы
ба хуряангы изложени бэшэлгэ.
Ямар нэгэн юумые, байгаалиие ажаглан хадуужа абаhанаа тодорхойлhон, мүн зураг хаража
бэшэhэн сочинени.
Литературна геройн характеристикэ хөөрэжэ үгэлгэ.
Уншаhан рассказ, шүлэг, статья тухай hанамжаяа бэшэлгэ.
Юрын конструкцитай мэдүүлэлнүүдhээ бүридэhэн багахан рассказые ородhоо буряад хэлэн дээрэ
оршуулга.

Календарно-тематическа түсэблэлгэ
Хэшээлэ
й№

Хэшээлэй темэ

Yгтэhэн
саг

Лексикэ

1час

Yгын бүридэл

1час

Синтаксис

1час

Шалгалтын хүдэлмэри

1час

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

2 час

Бодотоор
(факт.)

Тэмдэглэл

Фразеологи (2 час)
Фразеологи тухай ойлгосо
1час

Фразеологи
ойголсо.

тухай

Хэлэлгын
ойлгосо.

хубинууд

юрэнхы 1час
тухай 1час

Юумэнэй нэрэ (18час)
Юумэнэй нэрэ тухай ойлгосо
1час

Юрын юумэнэй нэрэнүүд

Тусхайта
тухай.

Юумэнэй нэрын бии болого

1час

Юумэнэй нэрэнүүдэй нэгэнэй ба
олоной тоо.

1час

Юумэнэй нэрын олоной тоогой
залгалтанууд
Абтаhан үгэнүүдые олоной тоодо
зүб бэшэлгэ
Шалгалтын хүдэлмэри

Юумэнэй нэрын зохилдол

1час

Түсэбөөр
(по
плану)

Буряад хэлэн ХХI –дэхи зуун
1 час
жэлэй эхиндэ
5-дахи классата үзэhэнѳѳ дабталга (5 час)
Фонетикэ,
графика,
бэшэгэй
1 час
дүрим

7-8

Хэшээл үнгэргэлгэ

юумэнэй

1час
нэрэнүүд

1час

1час
1час

Нэрын, хамаанай падежнүүд

1час

Шалгалтын ажал

1час

Зүгэй, үйлын, зэбсэгэй падежнүүд

1час

Хамтын ба гаралай падежнүүд.

1час

Тобшолол
зохилдол»

1час

Шалгатын ажал

1час

Юумэнэй нэрын нюурта хамаадал

1час

Нюурта хамаадалай залгалтанууд

1час

Юумэнэй нэрын өөртэ хамаадал

1час

Ɵѳртэ хамаадалай залгалтануудые
зүб бэшэлгэ
-Ээ -эй, ээ-ѳѳ аялганануудые зүб
бэшэлгэ

1час

Юумэнэй нэрын морфологическа
шүүлбэри.
Тобшолол «Юумэнэй нэрэ»

1час

Шалгалтын хүдэлмэри «Юумэнэй
нэрэ»

1час

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

2 час

Тэмдэгэй нэрын удха

1час

Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй
нэрэнүүд
Тэмдэгэй
нэрын
шанарай
зэргэнүүд

1час

Тэмдэгэй нэрые юумэнэй нэрын
орондо хэрэглэлгэ
Тэмдэгэй нэрын зохилдол ба
хамаадал
Тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ
хэрэглэлгэ
Шалгалтын хүдэлмэри

1час

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

2час

32
33
34

35-36

40
41
42
43
44-45

«Юумэнэй

нэрын

1час

1час
1час
1час

Тоогой нэрын удха

1час

Тоолоhон тоогой нэрын hүүлэй Н
хашалганиие зүб бэшэлгэ

1час

Тоогой нэрын илгарал

1час

Тоогой нэрын илгарал

1час

Тоогой нэрын падеждэ зохилдол

1час

Тоогой нэрын хамаадал

1час

Тоогой нэрын хамаадал

1час

Шалгалтын хүдэлмэри

1час

«Буряад хубсаhан» гэhэн проект

1час

Түлөөнэй нэрэ

Түлөөнэй нэрын удхаараа илгарал

1час

Зурагаар зохёохы ажал

1час

Түлөөнэй нэрын олоной тоо

1час

Түлөөнэй нэрын зохилдол

1час

Түлөөнэй нэрын хамаадал

1час

Тобшолол «Түлөөнэй нэрэ»

1час

Шалгалтын ажал

1час

Дайбар үгэ (4 час)
Дайбар үгын удха шанар
1час

Дайбар үгын удхаараа илгарал

1час

Дайбар үгын бии бололго

1час

Дайбар үгэнүүдые хэрэглэлгэ

1час

«Дайбар үгэ» сэдэбээр дабталга

1час

Диктант «Хабар»

1час

Түлөөнэй нэрэ (8 час)
1час

Дабталга

1час

Шалгалтын хүдэлмэри

1час

Һуралсалай номууд
1. «Буряад хэлэн», О.Ш. Цыремпилова, Ц.С. Жанчипова, Улаан-Үдэ., «Бэлиг».,
2018 он.
2. «Буряад хэлээр тестнүүд»., Б.Б. Гомбоев., Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2014 он.
3. «Буряад хэлэн» сахим hураха ном., Улаан-Үдэ., 2006 он., 2012 он.
4. «Буряад hургуулиин программанууд»., «Буряад хэлэн» Y- ХI классууд., Д.Б.
Базарова, Д.Д. Санжина., Б.Б. Будаин., Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2008 он.
5. «Буряад хэлээр, уншалгаар, буряад литератураар hурагшадай мэдэсэ, шадабари,
дадал сэгнэхэ эрилтэ»., Ц.Б. Цыренова, Б.Б. Жалсанов., Улаан- Үдэ., «Бэлиг»., 2007 он.
6. «Буряад хэлэн болон литератураар дунда hургуулиин hуралсалай заршам»., Б-Д.
Батоев., Д-Н.Д. Доржиев., С.Ж. Балданов…, «Бэлиг»., 2004 он.

Буряад хэлэн 6 класс

ВНИМАНИЕ!