1

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
«Буряад хэлэн» гэhэн курсын ажалай программа хадаа Россиин Федерациин,
Буряад ороной hуралсалай Министерствын тогтоолнууд ба Гэгээтэйн дунда hургуулиин
hуралсалай түсэб ба ажалай программа зохеохо положени дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон
hуралсалай программа болоно.
Буряад хэлэнэй багшанарай, хyмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала
зорилгонууд:
- ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба
бата бэхеэр үгэхэ;
- hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
- ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;
- арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ
бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай
гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.
Зорилгонууд
1.

Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга.

Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ,

үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай
болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа
талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта
анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин
литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.
2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран
зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай,
мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа
хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой.
Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо
«Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые
ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.
3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн –
хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ
баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй,
уран зохёолой ба дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ
хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг.
Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн
олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй
2

болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр
хэрэглэхэ. Оролто хубияа – шухала хубида, түгэсхэлдэ гуримтайгаар шэнжэлэн орожо,
зохёолгоёо бэшэхэ.
Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты):
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;
- оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо,
тэдээндэ өөрынгөө хандаса, хүнүүдые
дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;
- өөрынгөө хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоёо оролдохо;
- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байһанаа, өөрынгөө хандаса харуулха;
- уншаха, харилсаха дуратай байха;
- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа абаад бэшэхэ, өөрөө зохёон
бэшэхэ;
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнууд тухайгаа бэшэжэ (эссе
жанрын түхэлөөр) харуулха;
- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;
- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):
- өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;
- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн,
тусхай түсэб табиха;
- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха,
зэргэсуулхэ, тиин өөрынгөө
ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;
- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр
зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха,
критеринүүдые зохёохо;
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):
- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун
тухай хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?
- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;
- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл
олохо;
- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо
харуулаатай ойлгосо үгөөр
3

хэлэхэ;
- анализ, синтез хэхэ;
- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон
тогтоохо;
- бодомжолхо.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
- хэлэлгып зорилгоһөө дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол амин ба бэшэгэй хэлэн
дээрэ харуулха;
- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог үг, али диалог
хэрэглэжэ шадаха;
- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;
- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн
байха;
- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;
- асуудалнуудье табиха.
Программын бүридэл
VII класс
1. Дабталга.
2. Үйлэ үгэ.
3. Дахуул үгэ.
4. Холболто үгэ.
5. Зүйр үгэ.
6. Аянгалhан үгэ.
7. Дабталга.
8. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
Буряад хэлэ үзэлгэдэ 7 класста эрдэм hуралсалай түсэбѳѳр неделидэ 3 час үгтэнэ.
2022-2023-дохи hуралсалай жэлдэ бүхыдөө 105 час болоно.

4

Календарно-тематическа түсэб
№

Разделнүүд, темэнүүд

Темэ

Темэ

үзэхэ

үзэхэ

сагай тоо

болзор

1

3

Оролто хэшээл. Үндэhэн буряад хэлэнэй
баялиг.
Нютаг хэлэнүүдэй янзанууд (хори, сонгоолсартуул, хонгоодор, эхирэд-булагад).
Дабталга-13ч
Фонетикэ. Графика. Орфоэпи.

4

Бэшэгэй дурим.

1

5

Лексикэ, лексикологи

1

6

Фразеологи

1

7

Угын буридэл

1

8

Юумэнэй нэрын морфологическа шанар

1

1.
2

Ажаглалта

1

1

шэнжэнүүд. Юумэнэй нэрын падежэй
залгалтанууд болон hуурида болодог
хубилалтанууд.
1

12

Юумэнэй ба түлөөнэй нэрэнүүдэй нюурта,
өөртэ хамаадал.
Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдэй
илгаа.
Бүридэмэл тоогой нэрэнүүдэй бэшэлгэ
дабталга.
Тулоонэй нэрэ. Дайбар угэ.

13

Холбуулал. Мэдуулэл.

1

14-15

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ Υгүүлэл. Текст

2

9
10
11

1
1
1

Yйлэ үгэ – 39ч
Yйлэ үгын удха шанар. Yйлэ үгын мэдүүлэл
соохи үүргэ
Yйлэ үгын анхан ба гараhан hуури

1

2

21-22

Yйлэ үгын бии бололго. Шэглэһэн ба
шэглээгүй үйлэ үгэнүүд
Yйлэ үгын маягууд, вид

23-25

Yйлэ γгын тγхэлнγγд. Мэдүүлһэн түхэл

3

26-28

Хандаһан тγхэл.

3

29-31

Причастна тγхэл

3

16
17-18
19-20

2

2

5

32-33

Шалгалтын худэлмэри

34-35
36-38

Причастинуудай
юумэнэй
удхатайгаар хэрэглэлгэ
Причастинуудай зохилдол

39-41

Причастинуудай хамаадал

3

42-43

Шалгалтын худэлмэри

2

44-47

Деепричастна тγхэл

4

48-50

Причастна ба деепричастна түхэлнүүдэй
3
үүргэ.
Yйлэ γгын тγхэлнγγдээр морфологическа
2
шγγлбэри.
Шалгалтын хγдэлмэри
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ. Репортаж бэшэлгэ.
2
Бодомжолго-найруулга бэшэлгэ.
Туhалагша хэлэлгын хубинууд.

51-52

53-54

2
нэрын

2
3

Зүйр үгэнүүд –8 ч

56

Туhалагша хэлэлгын хубинууд
юрэнхы ойлгосо.
Зүйр үгэнүүд тухай ойлгосо
Зүйр үгэнүүд удхаараа илгарал.

57-58

Зүйр үгэнүүдые хамаатай үгэтэйнь сугтань

55

тухай

1

1
2

ба амяарнь бэшэхэ дүрим.
59-60

Шалгалтын худэлмэри

2

61-62

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ. Хөөрэлдөө (интервью)

2

эмхидхэлгэ, бэшэлгэ.
Дахуул үгэнүүд – 11ч
63

Дахуул үгэнүүдэй удха шанар

1

64-65

Дахуул үгэнүүдэй илгарал

2

66-67

Дахуул үгэнүүдэй бии бололго. Ондоо

2

хэлэлгын хубинуудһаа гараһан дахуул
үгэнүүд.
68

Дахуул үгэнүүдэй дахаhан үгынгөө

1

залгалтануудые абалга.
69-70

Шалгалтын худэлмэри

2
6

71-72

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ. Очерк, хүнэй намтар

2

бэшэхэ.
Холболто – 10 ч
1

74

Холболто тухай ойлгосо. Юрын ба
бγридэмэл холболтонууд
Холболто болон холболто угэнуудэй илгарал

75-76

Ниилэлдүүлhэн холболтонууд

2

77-78

Дахалдуулhан холболтонууд

2

79-80

Шалгалтын хγдэлмэри

2

81-82

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

2

73

1

Тусхай хэлэлгын хуби. – 8 ч
83

Аянгалhан үгэнүүд тухай ойлгосо.

1

Аянгалhан үгэнүүдэй хойно запятой ба
шангадхаһан тэмдэг хэрэглэлгэ.
84-85

Аянгалhан үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр

2

хэрэглэлгэ.
86

Абяа дууряаhан үгэнүүд.

1

87-88

Шалгалтын хүдэлмэри

2

89-90

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

2

Хөөрөөн, тэрэнэй композици. Үгтэhэн
хөөрөөе ямар нэгэ геройн талаhаа болгон
найруулга бэшэхэ
Сэглэлтэ- 3ч
91

Сэглэлтын тэмдэгүүдэй үүргэ

1

92-93

Сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ

2

Жэлэй hүүлдэ дабталга – 11 час
94-95

Yйлэ үгэнүүдэй түхэлнүүд

2

96-97

Yйлэ үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри.

2

98

Нюурай зүйр үгэнүүдые дабталга.

1

99

Дахуул үгэнүүд

1

100

Холболто

1

101

Аянгалhан үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые

1

зүбөөр хэлэлгэ ба уншалга
102103

Шалгалтын хγдэлмэри

2
7

104105

Бэхижүүлгын хэшээлнүүд

2

Хэрэглэгдэхэ методическа литература
О.Ш.Цыремпилова, Ц.С.Жанчипова «Буряад хэлэн» 7-дохи класс Улаан-Үдэ
«Бэлиг» 2018 он.
Методическа дурадхалнууд О.Ш.Цыремпилова, Ц.С.Жанчипова Улаан-Үдэ «Бэлиг»
2017 он.
Цыдыпов Ц.-Ж. Ц., Базарова Д.Б, Жамьянова Ц-Х.Ж «Буряад хэлэн» 6-7 класс УланҮдэ «Буряад номой хэблэл» 1993 он.
Д.Д. Доржиев, Р.Ц. Санжимитыпова «Буряад хэлэн» 8-9 класс Улан-Үдэ «Буряад
номой хэблэл» 1993 он.
«Буряад hургуулиин программанууд» Буряад хэлэн 5-11 класс Д.Д. Санжина, Г.Д.
Будаева, Б.Б. Будаин Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.
Шарланова Н.Ц., Раднаева Е.Д. «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ 2008 он.
Д.М. Бурхинов «Обобщение передового педагогического опыта» Улан-Үдэ 2001 он.
А.Б. Санжаева, Ж.Д. Намтаров «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон
тайлбаринууд» Улан-Үдэ «БГУ-гай хэблэл» 2006 он.
Бабу-Доржи Батоев «Буряад хэлэн» 5-9 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.
С.Ж. Мархаева «Буряад хэлэн тестнүүд» 5-7 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.
Д.Б. Базарова «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ «Бэлиг» 2009 он.
Дампилова Х.Д., Мархаева С.Ж. «Диктантнуудай суглуулбари» 5-9 класс Улан-Үдэ
«Бэлиг» хэблэл 2002 он.
Даши-Нима Доржиев «Мүнөөнэй буряад хэлэн» Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.
«Мэндэ-э!» Начальный курс бурятского языка Улан-Үдэ «Бэлиг» 2009 он.
Г.Н. Волков, Т.Д. Замбалова «Этнопедагогико» Улаан-Үдэ 2005 он.
Л.Д. Шагдаров «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим» Улаан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2009 он.
У-Ж.Ш. Дондуков, Б.Б. Лхасаранова «Учебник бурятского языка» Улан-Үдэ
Издательство «Бэлиг» 2006 он.
«Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка.
«Буряад хэлэ, литература заалгын зарим асуудалнууд болон ерээдүйн хараа
бодолнууд» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2018 он.

8

9