1
ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
Буряад хэлээр зохёогдоhон ажалай программа хадаа Россиин Федерациин ба Буряад
ороной эрдэм hуралсалай Министерствын тогтоолнууд ба Гэгээтэйн дунда hургуулиин
hуралсалай түсэб ба ажалай программа зохеохо положени дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон
болоно.
Буряад хэлэнэй багшанарай, хyмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала
зорилгонууд:
- ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба
бата бэхеэр үгэхэ;
- hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
- ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;
- арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ
бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай
гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.
Зорилгонууд
1. Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга. Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ,
үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай
болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа
талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта
анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин
литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.
2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран
зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай,
мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа
хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой.
Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо
«Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые
ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.
3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн –
хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ
баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй,
уран зохёолой ба дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ
хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг.
Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн
олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй
болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр
хэрэглэхэ. Оролто хубияа – шухала хубида, түгэсхэлдэ гуримтайгаар шэнжэлэн орожо,
зохёолгоёо бэшэхэ.
Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты):
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;
- оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо,
тэдээндэ өөрынгөө хандаса, хүнүүдые
дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;
- өөрынгөө хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоёо оролдохо;
2
- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байһанаа, өөрынгөө хандаса харуулха;
- уншаха, харилсаха дуратай байха;
- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа абаад бэшэхэ, өөрөө зохёон
бэшэхэ;
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнууд тухайгаа бэшэжэ (эссе
жанрын түхэлөөр) харуулха;
- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;
- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):
- өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;
- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн,
тусхай түсэб табиха;
- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха,
зэргэсуулхэ, тиин өөрынгөө
ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;
- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр
зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха,
критеринүүдые зохёохо;
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):
- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун
тухай хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?
- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;
- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл
олохо;
- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо
харуулаатай ойлгосо үгөөр
хэлэхэ;
- анализ, синтез хэхэ;
- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон
тогтоохо;
- бодомжолхо.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
- хэлэлгып зорилгоһөө дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол амин ба бэшэгэй хэлэн
дээрэ харуулха;
- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог үг, али диалог
хэрэглэжэ шадаха;
- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;
- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн
байха;
- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;
- асуудалнуудье табиха.
Программын бүридэл
3
VIII класс
1. Дабталга.
2. Синтаксис тухай юрэнхы мэдээн
3. Холбуулал тухай ойлгосо
4. Холбуулалнуудай бүридэлдэ ороһон үгэнүүдэй харилсаан
5. Мэдүүлэл
6. Юрын мэдүүлэлэй байгуулга
7. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд
8.. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд
9. Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд
10. Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд
11. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд
11. Дахуулал тухай юрэнхы мэдээн
Календарно-тематическа түсэблэлгэ
Хэшээ
лэй №
Хэшээлэй темэ
Yгтэhэн
саг
1
Буряад хэлэн-арадай
хэлэн
1
2-3
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
2
4-5
Орфографи дабталга
2
6
Шалгалтын хүдэлмэри
1
7-9
Хэлэлгын хубинуудые
дабталга
3
8-9
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
2
10
Буряад хэлэлгын
байгуулга
1
11
1
12
Синтаксис тухай юрэнхы
мэдээн
Холбуулал тухай ойлгосо
13-14
Холбуулалнуудай илгарал
2
15
Тогтомол
холбуулалнуудай удха
1
16-17
Тааралдал, хүтэлбэри,
шадарлал
Шалгалтын хүдэлмэри
2
18-19
Хэшээл үнгэргэлгэ
Бодотоор
Тэмдэглэл
Түсэбөөр
(по плану)
(факт.)
1
2
4
20
Мэдүүлэл тухай ойлгосо
1
21
Холбуулал мэдүүлэл
хоёрой илгаа
Мэдүүлэлнүүдэй
хэлэгдэһэн зорилгоороо,
мэдэрэлээрээ илгаа
Дутуу ба хүсэд
мэдүүлэлнүүдые
бэхижүүлгэ
Юрын мэдүүлэл. Юрын
мэдүүлэлэй байгуулга.
Нэрлэһэн мэдүүлэл
1
Нюургүй, тодо бэшэ
нюуртай мэдүүлэлнүүд
Тодо нюуртай мэдүүлэл
1
Хуряангы ба дэлгэрэнгы
мэдүүлэлнүүд
Шалгалтын хүдэлмэри
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
Мэдүүлэлэй шухала
гэшүүд
Нэрлүүлэгшэ
Хэлэгшэ
Практическа хүдэлмэри
Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ
хоёрой хоорондохи зурлаа
Х\Х: Алтаргана тухай
Бэхижүүлгэ
Шалгалтын хүдэлмэри
Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд
Элирхэйлэгшэ
Хабсаргалта, тэрэнэй
илгарал
Сэхэ ба хазагай нэмэлтэ
Ушарлагша
1
Мэдүүлэлэй гэшүүдээр
шүүлбэри
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
Мэдүүлэлэй тододхоһон
гэшүүд
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
Нэгэ түрэл гэшүүд.
Нэгэ түрэл бэшэ
элирхэйлэгшэнүүд
2
22
23
24
25
26
27
28
29-30
31-32
33
34
35
36
37
38
39
40-41
42
43
44-45
46-47
48-49
50-51
52-53
54-55
56-57
58-59
60
1
1
1
1
1
2
2
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
2
2
2
2
2
2
2
1
5
61-62
Шалгалтын хүдэлмэри
2
63-64
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
2
65
Хандалга. Хандалгын
сэглэлтын тэмдэгүүд
1
66
Оролто үгэ. Оролто
мэдүүлэл.
Аянгалһан үгэ.
Сэглэлтын тэмдэгүүд.
Шалгалтын хүдэлмэри
1
Дахуулал тухай юрэнхы
ойлгосо.
Дахуулалай илгарал
1
72-73
Юрын ба бэеээ дааһан
дахуулалнууд
2
74-75
Мэдүүлэлэй шүүлбэри
2
76-77
Шалгалтын хүдэлмэри
2
78-80
Холбуулал тухай ойлгосо
Холбуулалай илгаанууд
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
3
Мэдүүлэл тухай ойлгосо
Мэдүүлэлэй илгаанууд
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
3
3
91-92
Дахуулал тухай ойлгосо
Дахуулал илгаанууд
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
93-94
Шалгалтын хүдэлмэри
2
95-96
Хэлэлгэ хүгжөөлгэ
2
97-98
Проектнэ хүдэлмэри
2
99-102
Сахим номоор ажалнууд
4
Шалгалтын хүдэлмэри
2
Жэлэй дүн гаргалга
1
67
68-69
70
70-71
81-82
83-85
86-87
88-90
101104
105
1
2
2
2
2
2
6
Хэрэглэхэ методическа литература
С.Г. Ошоров, Ж.Ц. Жамбуева «Буряад хэлэн» 8-дахи класс, Улаан-Үдэ «Бэлиг», 2016
он.
Методическа дурадхалнууд С.Г. Ошоров, Ж.Ц. Жамбуева Улаан-Үдэ «Бэлиг», 2017 он.
«Буряад hургуулиин программанууд» Буряад хэлэн 5-11 класс Д.Д. Санжина, Г.Д.
Будаева, Б.Б. Будаин Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.
Шарланова Н.Ц., Раднаева Е.Д. «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ 2008 он.
Д.Б. Базарова «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ «Бэлиг» 2009 он.
Л.Д. Шагдаров «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим» Улаан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2009 он.
У-Ж.Ш. Дондуков, Б.Б. Лхасаранова «Учебник бурятского языка» Улан-Үдэ
Издательство «Бэлиг» 2006 он.
«Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка.
7
8
