ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
Россин эрдэм hуралсалда шэнэ шэглэлнүүдэй нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ
байгаа мүнөө сагта буряад хэлэ бэшэг шудалгалгада гүнзэгы анхарал хандуулагдана.
Энэ ажалай программа хадаа Россиин Федерациин ба Буряад ороной hуралсалай
Министерствын тогтоолнууд, Гэгээтэйн дунда hургуулиин hуралсалай түсэб ба ажалай
программа зохеохо положени дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа
болоно.
Буряад хэлэнэй багшанарай, хyмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала
зорилгонууд:
- ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба
бата бэхеэр үгэхэ;
- hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
- ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;
- арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ
бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай
гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.
Зорилгонууд
1. Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга. Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ,
үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай
болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа
талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта
анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин
литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.
2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран
зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай,
мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа
хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой.
Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо
«Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые
ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.
3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн –
хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ
баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй,
уран зохёолой ба дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ
хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг.
Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн
олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй
болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр
хэрэглэхэ.

Программын бүридэл / 9 –дэхи класс/
Дабталга
Хэлэн тухай шухала мэдээн
Орёо мэдүүлэл
Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэл
Дахалдаһан орёо мэдүүлэл
Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэл
Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэл
Холилдоһон орёо мэдүүлэл
Текст ба тэрэнэй байгуулга
Найруулал
Дабталга
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ

Календарно-тематическа түсэб
№

1

Темэ
үзэхэ
сагай тоо

Разделнүүд, темэнүүд

Оролто хэшээл. Буряад хэлэн тухай.

1

8-дахи класста үзэһэнөө дабталга - 11
2

Холбуулал.

1

3

Мэдүүлэл.

1

4

Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд.

1

5

Нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэлнүүд

1

6

Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд.

1

7

Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд.

1

8

Мэдүүлэлэй тододхоhон гэшүүд.

1

9

Причастна ба деепричастна дахуулалнууд

1

10-11 Шалгалтын хүдэлмэри
12

2

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

1
Орёо мэдүүлэл - 4

13

Орёо мэдγγлэл тухай ойлгосо. Тэрэнэй

1

байгуулга
14

Холболто

болон

холболто

үгэ

орёо

1

мэдүүлэл соо
15-16 Хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

2
Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэл - 11

Темэ
үзэхэ
болзор

Ажаглалта

17
18

Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэлнүүд

1

Зүрилдэhэн болон холбоhон харилсаатай

1

ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлнүүд.
19

Илгаhан

болон

залгаhан

харилсаатай

1

ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлнүүд.
20

Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын

1

тэмдэгүүд
21-22 Ниилэлдэһэн

орёо

мэдүүлэлнүүдэй

2

Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэлнүүдэй илгаа.

1

шүүлбэри
23

Бэхижүүлгын хэшээл
24-25 Шалгалтын хүдэлмэри

2

26-27 Хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

2
Дахалдаһан орёо мэдүүлэл-20

28

Дахалдаһан орёо мэдүүлэлнүүдэй шэнжэнь

1

29

Дахалдаhан орёо мэдүүлэлэй шухала ба

1

нүхэсэл мэдүүлэлнүүд.
30

Дахалдаhан орёо мэдүүлэлэй холболтонууд

1

ба холболто үгэнүүд
31-32 Тайлбарилhан

нүхэсэл

мэдүүлэлтэй

2

мэдүүлэлтэй

1

дахалдаһан орёо мэдүүлэл
33

Тайлбарилhан

нүхэсэл

дахалдаһан орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын
тэмдэгүүд
34-35 Элирхэйлһэн

нүхэсэл

мэдүүлэлтэй

2

мэдүүлэлтэй

1

дахалдаһан орёо мэдүүлэл
36

Элирхэйлһэн

нүхэсэл

дахалдаһан орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын
тэмдэгүүд
37-39 Ушарлаһан

нγхэсэл

мэдүүлэлтэй

3

мэдүүлэлтэй

1

дахалдаһан орёо мэдүүлэл.
40

Ушарлаһан

нүхэсэл

дахалдаһан орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын

тэмдэгүүд
41-42 Шалгалтын худэлмэри
ба

1

44-45 Хэдэн нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан

2

43

Нүхэсэл

2

мэдүүлэлэй

байгуулгаараа

удхаараа илгарал.
орёо мэдүүлэлнүүд
46-47 Хэлэ хугжөөлгэ.

2
Холболтогүй орёо мэдүүлэл-6

48-50 Холболтогүй орёо мэдүүлэлнүүд.

2

Тэдэнэй илгаа
51-52 Холболтогүй орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын

2

тэмдэгүүд
53-54 Шалгалтын

хγдэлмэри.

Онсодхон

2

бэхижүүлгын хүдэлмэри
Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ-8
.55

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлэй шэнжэ

1

болон байгуулга
56

Авторай үгэ ба сэхэ хэлэлгэ.

1

57-58 Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын

2

тэмдэгүүд.
59

Сэхэ хэлэлгэ ба ɵɵршэлэн хэлэлгэ.

1

Зэргэсүүлгэ.
60-61 Шалгалтын худэлмэри
62

2

Хэлэ хүгжөөлгэ.

1
Холилдоhон орёо мэдүүлэл-6

63

Холилдоhон орёо мэдүүлэл тухай ойлгосо.

1

64

Холилдоhон орёо мэдүүлэлэй байгуулга.

1

65-66 Холилдоhон орёо мэдүүлэлнүүдэй

2

сэглэлтын тэмдэгүүд.
67-68 Х/Х: «Талын дуран»

2
Хэлэлгэ - 2

69

Хэлэлгэ тухай ойлгосо.

1

70

Хөөрэhэн хэлэлгэ

1

Yгүүлэл. Текст. - 24
71

Текст ба тэрэнэй байгуулга

1

72

Сэдэб.

1

73

Текстын шэнжэнүүд. Абзац.

1

74-75 Текст хуряамжалга.

2

76

Хэлэ хүгжөөлгэ

1

77

Yгүүлэл соохи мэдүүлэлэй холбоон

1

78

Yгүүлэлэй янзанууд. Домоглоhон үгүүлэл

1

79

Зураглаhан үгүүлэл

1

80

Бодомжолhон үгүүлэл

1

81

Yгүүлэлэй стильнүүд.

1

Яряанай стиль.
82-85 Номой стилиин янзанууд: албан хэрэгэй,

4

эрдэм hуралсалай, ниитэ толилолгын, уран
hайханай.
86-87 Текстын янзанууд.

2

Түсэб. Конспект.
88-89 Реферат. Тезис.

2

90-91 Аннотаци. Рецензи

2

92

«Текст» гэжэ темэ бэхижүүлгын хэшээл

93-94 Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

1
2

5-9 классуудта үзэhэнөө дабталга - 8
95

Фонетикэ.

1

96

Лексикэ

1

97

Υгын бүридэл

1

98

Хэлэлгын хубинууд

1

99

Холбуулалнуудай шүүлбэри

1

100

Дахуулал

1

101

Мэдүүлэлнүүдэй синтаксическа шүүлбэри

1

102

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ

1

103

Шалгалтын хүдэлмэри

1

104

Жэл соо үзэhэнөө дабталга

1

105

Жэл соо үзэhэнөө дабталга

1

Хэрэглэхэ литература
Методическа дурадхалнууд В.Д.Патаева, О-Х.Н.Нанзанова ГБУ РЦ «Бэлиг, 2018
«Буряад hургуулиин программанууд» Буряад хэлэн 5-11 класс Д.Д. Санжина, Г.Д.
Будаева, Б.Б. Будаин Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.
Шарланова Н.Ц., Раднаева Е.Д. «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ 2008 он.
А.Б. Санжаева, Ж.Д. Намтаров «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон
тайлбаринууд» Улан-Үдэ «БГУ-гай хэблэл» 2006 он.
Бабу-Доржи Батоев «Буряад хэлэн» 5-9 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.
С.Ж. Мархаева «Буряад хэлэн тестнүүд» 5-7 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.
Д.Б. Базарова «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ «Бэлиг» 2009 он.
Дампилова Х.Д., Мархаева С.Ж. «Диктантнуудай суглуулбари» 5-9 класс Улан-Үдэ
«Бэлиг» хэблэл 2002 он.
Даши-Нима Доржиев «Мүнөөнэй буряад хэлэн» Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.
Л.Д. Шагдаров «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим» Улаан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2009 он.
У-Ж.Ш. Дондуков, Б.Б. Лхасаранова «Учебник бурятского языка» Улан-Үдэ
Издательство «Бэлиг» 2006 он.
«Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка.
«Буряад хэлэ, литература заалгын зарим асуудалнууд болон ерээдүйн хараа
бодолнууд» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.