БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА
Буряад литератураар һуралсалай удхын хэмжээн (стандарт)
Тайлбари бэшэг
Примерная программа по родной (бурятской) литературе для 5-9 классов
составлена на основе Федерального закона «Об образовании в Российской Федерации»
от 29 декабря 2012г. № 273-ФЗ, Федерального государственного стандарта основного
общего образования, утвержденного приказом Министерства образования и науки
Российской Федерации № 1897 от 17 декабря 2010 г., Примерной основной
образовательной программы основного общего образования, Приказа Министерства
образования и науки РФ от 29 декабря 2014 г. № 1644 «О внесении изменений в приказ
Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. №
1897 «Об утверждении федерального государственного стандарта основного общего
образования», Приказа Министерства образования и науки РФ от 31 декабря 2015 г. №
1577
«О
внесении изменений в федеральный государственный образовательный
стандарт основного общего образования, утвержденный приказом от 17 декабря 2010 г.
№ 1897.
- Уставом МБОУ «Гэгэтуйская СОШ»;
-Образовательной программой МБОУ «Гэгэтуйская СОШ";
- Положением МБОУ "Гэгэтуйская СОШ" о рабочей программе педагога, в
соответствии с требованиями ФК ГОС
- Примерной программы
учебного предмета «Бурятская литература» для
общеобразовательных организаций с обучением на родном (бурятском) языке
основного общего образования.......
Примерная программа по бурятской литературе строится с учётом:
- лучших традиций отечественной методики преподавания литературы, заложенных
трудами
В.И.Водовозова,
В.Я.Стоюнина,
В.П.Острогорского,
Г.А.Гуковского,
В.В.Голубкова, Н.М. Соколова, М.А.Рыбниковой, В.Г.Маранцмана, О.Ю.Богдановой,
З.Н.Новлянской, А.Г.Кутузова, В.Я.Коровиной, С.П.Лавлинского, и др.;
- традиций методики преподавания бурятской литературы, изучения бурятского
фольклора, произведений бурятской литературы, разработанных В.Б.Махатовым,
Б.Б.Батоевым, В.Ж.Хамагановым, Ш.-Р.Н.Цыденжаповым, С.Ж.Балдановым и др.;
- соответствия
рекомендуемых
к
изучению
произведений
возрастным
и
психологическим особенностям обучающихся;
- требований современного культурно-исторического контекста.
Примерная программа выполняет две основные функции: информационнометодическая, организационно-планирующая.
Информационно-методическая
функция
позволяет
всем
участникам
2
образовательного процесса получить представление о целях, содержании, общей
стратегии обучения, воспитания и развития учащихся средствами данного учебного
предмета.
Гадна Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай дурадхаһан 5-11
классуудай буряад литератураар туршалгын программа (2009 он) дээрэ үндэһэлэгдэжэ, 6
классай Буряад литература( авторнууд: Жамбуева Ж.Ц., Цыренова Ц.Б., Цыденова Х.Г.
2018 он) түшэглэн бэшэгдээ. Буряад литература үзэлгэ болбол имагтал образоор харуулдаг
дээрэhээ hурагшадые арад зондоо үнэн сэхээр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ тон ехэ удха шанартай.
Түрэлхи литература шудалан үзүүлхэдээ, буряад хэлэнэйнгээ баялитай гүнзэгыгөөр
танилсуулха, hайнаар хэлүүлдэг, уншуулдаг, бэшүүлдэг болгохоhоо гадна буряад арадайнгаа
ажабайдал, түүхэ, заншал, зан абари үзэжэ байгаа зохёолнууд дээрэ үндэhэлэн, hайнаар
ойлгуулха, ухаан сэдьхэлдэнь шэнгээхэ, хүмүүжүүлхэ гэhэн гол шухала зорилго табигдана.
1.
Юрэнхы мэдээн
Һуралсалай һалбариин нэгэ хуби болохо буряад литературын юрэнхы характеристикэ
Литература - искусствын нэгэ янза, нэгэ зүйл юм. Литература хүниие оорыень, тэрэниие
тойрожо байгаа элдэб юумэнүүдые, дайда дэлхэйдэ боложо байгаа үйлэ хэрэгүүдые,
байгаалиин үзэгдэлнуудые, оршон тойрон юртэмсэ, тэрэнэй жама ёһо гэхэ мэтэнүүдые
искусствын бэшэ зүйлнүүдтэл адли уран һайханай образоор, уран һайханай хуулиин
эрилтэнүүдые баримталан, уран гоёор зураглан харуулдаг. Искусствын зүйл бүхэн оорын
онсо илгаатай ба тусхай хэлэтэй.
Литературын хүгжэлтэ, уран һайханайнь шанар, баялигынь хэлэнһээ дулдыдадаг.
Тиимэһээ үгэдэ, тэрэниие зүбоор, шадабаритайгаар хэрэглэлгэдэ, хэлэ хурсадхалгада,
баяжуулалгада аргагүй ехэ анхарал хандуулагдаха болоно.
Литература үхибүүдэй хэлэ хүгжоолгэдэ ехэ удха шанартай. Тиимэһээ багша бүхэн
зохёолой хэлэндэ анхаралаа хандуулжа, зохёол шудалан үзэхэ зэргэтэй.
Уран һайханай литература хунэй ухаан сэдьхэлэй ажал ябуулгын нэгэ зүйл һэн тула
шажан, мораль, философи, эрдэм гэхэ мэтэнүүдтэй нягга холбоотой ба харилсаатай.
Языкознани, этикэ, эстетикэ, түүхэ, логико, психологи гэхэ мэтэ эрдэмүүдтэй нягта
холбоотой ба хододоо эдэбхитэйгээр харилсажа байдаг. Тэрэ илангаяа нягтаар
литературоведени, литературна кригикэ, литературын түүхэ гэһэн литература шэнжэлдэг
эрдэмэй һалбаринуудтай харилсадаг.
Буряад литература хадаа һуралсалай дисциплинэ болоно. Тиихэдээ «Буряад хэлэн ба
литература» гэһэн һуралсалай һалбариин хуби боложо ороно.
Һуралсалай дисциплина болохо буряад литературын зорилго ба удха
Буряад литерагураар һуралсалай гол зорилго хадаа һурагшадые түрэл литературынь ба
бүхыдэлхэйн литературын баялигтай, уран һайханайнь онсо шэнжэтэй, гоё һайхантайнь
танилсуулга, эететическэ талаар һурагшадые хумуужуулгэ, уран һайханай бүтээлнүүдые
зубоор ойлгожо абалга, тэдэииие зүбоор сэгнэжэ һуралга, гоё һайханиие ойлгодог
мэдэрэлтэй болголго, бурханай үгэһэн бэлиг талааниие хүгжоолгэ гэхэ мэтэ болоно.
Энэ зорилгые бэелүүлгэ иимэнууд юумэнүүдые хараална :
түрэл буряад литературынгаа ба бүхэдэлхэйн литературын эрхим һайн зохёолнуудые
уншалга ба шудалан үзэлгэ;
уран һайханай бүтээлнуудые бэеэ даагаад ойлгожо абаха дадал, шадабаритай бололго;
- хүн түрэлтэнэй ба яһаган бүхэнэй ажабайдалда литература тусхай һуури эзэлдэг гэһэн
ойлгосо бэелүүлгэ;
- юртэмсэдэ ба искусствада бүхэли зандань хандаха дадал хүгжоолгэ;
- хүнэй олониитын ба үйлэдбэриин ажабайдалай бүхы һалбаринуудта хэрэглэхэ тусхай
уран һайханай, зохёохы түрэлхи бэлиг, эстетическэ мэдэрэл, образноор бодожо һуралга
хүгжоолгэ;
- гоё һайханиие наринаар, ухаан бодолтойгоор ойлгохо мэдэрэл хүмүүжүүлгэ.
3
Литературна һуралсалай зорилгын юрэнхы дээрээ бэелүүлэгдэһэниие иимэ туйлалтанууд
гэршэлхэ ёһотой:
- уран зохёолнуудые һурагшадай ехээр уншаһаниинь, тиихэдээ уран зохёолнуудай али
бүхы талануудые ойлгожо абадаг болоһониинь, уншалгын системэтэй болоһониинь,
уншалгын һонирхолтой боложо, тэрэнэй хүгжоожэ байһаниинь;
- уран зохёолой идейнэ ба нравственна удха гунзэгыгоор ойлгожо абалга (оорын онсо
харасатай байлга, уран зохёолой удха ба түхэл үргэноор ойлголго, бэеэ дааһан зүб сэгнэлтэ
үгэлгэ);
- уран һайханай литература тухай хэды шэнээн мэдэсэтэйб (литературын теориие
мэдэсэ, уран зохёол шүүлбэри хэхэдээ ба тэрэниие сэгнэхэдээ*уран һайханай литература
тухай мэдэсэеэ хэды шэнээн шадабаритайгаар хэрэглэнэ);
- уран һайханай литература шудалан үзэхэдоо, хэлэ хүгжоолгын хэды шэнээн
шадабаритай, дадалтай болоһон байнаб.
Литератураар шэнжэлэн үзэгдэхэ гол түлэб зүйлынь хадаа түрэл ба бэшэ арадуудай
литературын зохёолнууд болоно. Тиихэдээ буряад литературын уран зохёолнуудые
шэнжэлэн үзэлгэдэ сагай ехэнхи хуби үгтэхэ. Буряад литературынгаа зохёолнуудые
үзэхэтэйгээ хамта һурагшад бэшэ арадуудай литературын зохеолнуудтай танилсаха зэргэтэй.
Арадай аман зохёолһоо, түрэл ба бэшэ арадуудай литературануудһаа абтаһан
зохёолнуудые шудалан үзэхынгоо хажуугаар һурагшад литературын түүхээр ба теорёор уран
зохёол шүүлбэрилхэдэ хэрэгтэй мэдэсэнүүдые ойлгожо абаха зэргэтэй. Литературын теорёор
үгтэһэн ойлгосонууд һурагшадай наһанда, мэдэсэдэ тааруулагдаһан, нэгэ системэтэй
болгогдоһон байха ёһотой. Һурагшад мүн баһа литературна шүүмжэлгын (критикын) ба
публицистикын зарим хэрэгтэй, туһатай зохёолнуудые үзэхэ, стилистикээр, аман ба бэшэмэл
хэлэлгээр шадабаритай, дадалтай болохо ёһотой.
Литература үзэхэ уедоо һурагшад психологи, этикэ, философи гэхэ мэтэнуудһээ хүн
түрэлтэниие ойлгоходо туһатай мэдэсэнуудые абаха зэргэтэй.
Литература шэнжэлэн үзэхэдэ мүн баһа эстетикэ, этикэ, түүхэ, этнокультура г.м. талаар
мэдэсэнууд аргагүй ехэ удха шанартай. Философиин бүхы эрдэм наукануудай, искусствын,
литературын методологическа үндэһэн болохо һэн тула философёор илангаяа гүнзэгы
мэдэсэнүүдые үгэхые оролдохо. Гэхэтэй хамта, литература шудалан үзэхэдоо, социальноисторическа ба этнокультурна мэдэсэнуудые хараадаа абан, тэдэниие хэрэглэхэ гэжэ
тэмдэглэхэ хэрэгтэй.
Юрэнхы эрдэм һуралсалай һургуулинуудта үзэхэ уран зохёолнуудые шэлэн абахада,
иимэнууд эрилтэнууд табигдаха ёһотой :
- уран зохёолой удхын ба уран найруулгын үндэр дээдын шанар (һайн талаараа жэшээ
боложо үгэхэ зохёолнууд абтаха зэргэтэй);
- уран зохёолой бэшэгдэһэн үе сагайнгаа ба мүноо үе сагай олониитын болон
литературын хүгжэлтэдэ оруулха удха шанар;
- уран зохёолой һурагшадые хүмүүжүүлхэ ба болбосоруулха хэрэгтэ оруулха удха
шанар;
- уран зохёолой һурагшадай ойлгожо абахада бэлэн байһаниинь;
- уран зохёолой һурагшадай һонирхол түрүүлэн таталга.
Литературна һуралсалай гол шэглэлнүүд ба шатанууд
Уран зохёол уншалга, тэрэниие хадуун абалга, анализ хэлгэ ба тайлбарилга (удха
түхэлынь элируулгэ), литературын теориин ба литературын түүхын талаар мэдэсэнүүдые
ойлгожо абалга, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжоолгын хүдэлмэринүүд гэхэ мэтэ һурагшадай
зохёохы, бэеэ даагаад хэхэ ажал хүдэлмэринүүдые урмашуулха, тулхиеэ үгэхэ ажал
ябуулганууд литературна һуралсалай бүхы шатануудта бэелүүлэгдэхэ, һурагшадай ажал
хүдэлмэриин шухала хараа шугамууд болохо зэргэтэй. Тиихэдээ һурагшадай наһа, бэлэдхэл
хараадаа абаха. Литературна һуралсалай удхые элишэлһэн заатагүй хэрэглэгдэхэ эгээн бага
хэмжуур
Литература тухай теоретико-литературна мэдэсэ ямар удхатай байхаб гэбэл:
- литература фольклор хоёрой хоорондохи харилсаан;
4
- хүн - литературы» гол шухала герой, зураглан харуулха гол шухала предмедынь
болоно;
- уран зохёолой темэ ба идей;
- литературна геройн абари зан ба тэрэниие зураглан харуулха арга зэбсэгүүд (портрет,
хэлэлгэ, авторай характеристикэ, уран тодорхойлолго (художественная деталь);
- уран зохёолой сюжет ба тэрэнэй элементнүүд;
- уран зохёолой байгуулга (композици);
- хэлэнэй уран найруулгын арганууд (эпитет, зэргэсүүлгэ, олицетворени, метафора);
- литературын род (эпос, драма, лирикэ) ба жанр (рассказ, повесть, роман, басня,
баллада, поэмэ г.м.) тухай мэдээн;
- сатира ба юмор (шог) тухай мэдээн;
- прозаическа ба шулэглэмэл хэлэлгэ (ритм, рифмэ, строфа).
Историко-литературна мэдэсэ ямар удхатай байхаб гэбэл;
- шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолойнгоо автор тухай мэдээн;
- уран зохёолой бии болоһон үе саг ба зохёол дотор зураглагдаһан саг тухай мэдээн.
Һурагшын өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные УУД):
-өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ
-оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал
ойлгохо, тэдээндэ өөрынгөө хандаса, хүнүүдые дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа
түрэл хэлэн дээрэ харуулха
- хэлэеээ баян, тодо, уран , сэбэр болгохоёо оролдохо;
- түрэл орондоо, байгаалидаа дуратай байһанаа, уг гарбалайнгаа утаһа
мэдэһэнээ харуулжа шадаха;
- уншаха, харилсаха дуратай байха;
- бэшэхэ шадабаритай байха, шагнажа абаад бэшэхэ, зохёон бэшэхэ;
- сэдьхэлэйнгээ байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнүүд тухайгаа зохёон
бэшэхэ;
- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;
- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД)
-өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ;
-багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнжэ асуудал яаажа шиидхэхэ тухайгаа
-хөөрэлдэн, тусхай түсэб табиха;
-хэһэн ажалай түсэбтэй, алгоритмын ёһотой тааруулха, зэргэсүүлхэ, ажалаа
шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;
- өөрынгөө, һурагшадай ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ
шадабаритай болообиб гэжэ элирүүлжэ һураха, критеринүүдые зохёохо.
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД)
-тестээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза
ойлгохо: юн тухай
хэлэгдэнэб, гол удхань, идейн ямар бэ?
-олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;
-ондо ондоо түхэлтэй тестнүүд сооһоо (текст, схемэ, хүсэнэг, зураг) сооһоо
өөртөө мэдээсэл олохо;
-анализ, синтез хэхэ;
-шалтаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха;
-бодомжолхо.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
- Хэлэлгын зорилгоһооо дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол аман ба
бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха
- хэлэхэ харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, монолог, диалог хэрэглэжэ
шадаха;
- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;
-хүнэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгыы һанал бодол хубилгахаяа
бэлэн байха;
-
5
-ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал
бодолдо ерэхэ, асуудалнуудые табиха.
Буряад литератураар шадабари (предметные результаты)
-
-
Һурагшад иимэ юумэнуудые мэдэхэ ѐhотой:
-Үзэhэн зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрые;
- Үзэhэн зохёолойнгоо гол үйлэнуудые (сюжет, геройнууд, тэдэнэй
хоорондохи харилсаан тухай;
-портрет,пейзаж, эпитет, метафора тухай, тэдэнэй онсо янзануудые;
-программаар хараалагдаhан сээжэлдэхэ ёhотой зохёолой хэhэгүүдые
,шүлэгүүдые. Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёhотой:
-уран зохёолшын зохёол соогоо бэшэhэн уран зураглалые хөөрэжэ;
-үзэжэ байhан зохёолой гол шухала үйлэнүүдые бусад олон юрын
үйлэнүүдhээ илгажа;
-зохёол сохи үйлэнүүдэй болоhон шалтагааниие , сагые, тэрэнэй
хойшолонгые элирүүлжэ;
үзэжэ байhан зохёолой хэлэнэй уран аргануудые, байгаалиин
зураглалнуудые текст сооhоо илгажа;
-зохёолой геройдо оорынь хэhэг,хэрэг, үйлэ, хэлэhэн hанал бодолынь
баримталан, характеристикэ үгэжэ;
-уран зохёол болон хрестомати сорхи текст зүбоор, тодорхойгоор
уншажа; -сээжэлдэhэн зохёолоо тодоор, уранаар уншажа;
-багашаг эпическэ зохёол болоод ехэ зохёолой хэhэгүүдые
тобшоор,удхадань дүтэрхыгоор, түүбэрилэн найруулан бэшэжэ;
-зохёолой герой тухай хөөрэжэ;
-багахан эпическэ зохѐолой удхаар түсэб табижа;
-өөрынгөө дураар уншаhан зохёол тухайгаа hанамжаяа, ойлгоhоноо
өөрынхеэрээ хөөрэжэ;
-уран зураашадай гоё hайхан зураг тухай ойлгоhоноо, hанамжаяа
хэлэжэ; -« Түрэлхи литература» болоод уншаhан ном соохи тайлбари
үгэдэг оньhо
хэрэглэжэ.
-
-
Уншалгын ба литературна-творческо ажал ябуулга
Һурагшад ямар юумэндэ һурахаб:
- уран зохёол анализ хэжэ, сэгнэжэ hypaxa;
- уран зохёолой бэшэгдэһэн сагтайгаа ба манай үе сагтай холбоотой байһаниие
тайлбарилжа шадаха болохо, ондо ондоо уран зохёолшодой зохёолнууд соохи геройнуудай,
проблематикын адли ба адли бэшые илгаруулжа hypaxa;
- эпическэ зохёолой гү, али тэрэнэй хэһэгэй удха тодорхойгоор, богонёор, хоорэгшэ
нюур хубилган аман үгоор гү, али бэшэмэлээр (изложени) хоорэжэ үгэхэ шадабарида hypaxa;
- уран зохёолой геройнууд ба проблемэнууд тухай табигдаһан асуудалнуудта дэлгэрэнгы
харюу аман үгоор үгэжэ hypaxa;
- уран зохёолой геройнууд, проблемэнүүдээр, һурагшадта ооһэдтэнь дүтэ нравственна
проблемэнуудээр ба публицистическэ темэнуудээр сочинени бэшэжэ hypraxa;
- бэеэ даагаад уншаһан зохёолнууд тухайгаа ба искусствын литераrypahaa бэшэ
янзануудай зохёолнууд тухай һанамжаяа бэшэжэ hypaxa;
- очеркнуудые, зураглалнуудые, һонирхол татаһан хүнүүдэй портретнуудые, уншаһан
зохёолнуудаараа инсценировконуудые ба литературна-творческо шэнжэтэй зохёолнуудые
бэшэжэ hypaxa;
- уридшалан хэгдэһэн шэнжэлгэ ба сэгнэлтэдэ түшэглэн уран һайханай
текст уран гоёор уншажа hypaxa.
Литература тухай мэдэсэ
6
Историко-литературна мэдэсэ:
- уран зохёолшын намтар, ажабайдал, зохёохы зам тухай мэдээн;
- буряад литературын гол шухала, хүгжэлтынь шата болоһон зохёолнуудай бии болоһон тухай
мэдээн;шэнжэлэн үзэһэн зохёолнуудгань литературна шүүмжэлэгшэдэй үгэһэн сэгнэлтэ тухай
мэдээн, буряадай элнтэ шүүмжэлэгшэдэй, литературоведүүдэй бэшэһэн сгатьянууд.
Теоретико-литературна мэдэсэ:
литературын метод, литературна хараа шэглэлнүүд (направление) тухай мэдэсэ;
уран зохёолой бодото түүхын (конкретно-историческа) ба ниитэ хүн түрэлтэнэй удха
шанартай байһан тухай согсолһон мэдээн;
литературны род, жанр тухай согсолһон мэдээн ба авторай мэдэрэл зураглан
харуулха
гол арганууд тухай согсолһон мэдэсэ;
уран зохёолой идейно-стилевой нэгэдэл тухай согсолһон мэдэсэ.
Уншалгын ба литературна-творческо ажал ябуулга
Һурагшад теоретико-литературна мэдэсэ хэрэглэн уран зохёолнуудые анализ хэхэдээ ямар
юумэндэ һурахаб гэбэл:
эпическэ ба драматическа зохёолнуудай геройнуудта характеристикэ үгэжэ, тэдэниие
сэгнэжэ һураха;
эпическэ ба драматическа зохёолнуудай геройнуудай хоорондохи харилсаа, тэдэниие
бүлэглэхэ ёһо гурим ойлгожо абаха;
эпическэ ба драматическа зохёолнуудай гол шухала проблематика элирүүлжэ һураха,
тиихэдээ авторайнь үзэл бодол тодоруулжа һураха;
- шүлэглэмэл, лирическэ зохёолой хэлэнэй уран онсо шэнжэ элирүүлжэ, сэгнэлтэ үгэжэ
һураха;
- авторай мэдэрэл, бодол элишэлэн харуулха гол түлэб аргануудые тайлбарилжа һураха;
- шэнжэлэн үзэһэн зохёолойнгоо ямар нэгэ литературна родто, жанрта хамаатай байһаниинь
тодорхойлхо;
- шэнжэлэн үзэһэн зохёолнуудаа, тэдэнэйнгээ проблематика, геройнуудыень, жанрова онсо
шэнжыень зэргэсүүлжэ, сасуулжа һураха;
- шудалан үзэһэн зохёолоо литературын шэглэлтэй тэнсуурилжэ һураха, тэрэ зохёолойнгоо
литературын хүгжэлтэдэ хэды шэнээн удха шанартай байһаниие тайлбарилжа һураха;
- эпическэ зохёолой стилиин онсо шэнжэнүүдые тэрэ зандань үлоогоод, удхыень аман хэлээр
хоорэжэ, бэшэмэл хэлээр дамжуулжа һураха;
- литературна зохёолнуудаар проблемнэ шэнжэтэй сочиненинуудые бэшэжэ һураха;
- литературна, кино- телеискусствын зохёолнууд тухай рецензинуудые бэшэжэ һураха;
- литературна ба публицистическэ темэнүүдтэ бэшэгдэһэн статьянуудай түсэбүүдые,
аннотацинуудые, тезиснүүдые, конспектнуудые табижа һураха, литературна темээр
реферадуудые бэшэжэ, докладуудые хэжэ hypaxa, олониитын ажабайдалай, искусствын
асуудалнуудаар эмхидхэгдэһэн диспудуудтэ, зубшэн хэлсэлгэнуудтэ хабаадажа hypaxa;
- литературна-творческо шэнжэтэй бэшэмэл хүдэлмэринуудые, очерк болон репортажнуудые
зохёожо hypaxa;
- уран зохёолшын бэшэдэг маягай онсо шэнжые дамжуулан, уншаһан юумэндээ оорынгоо
хандаса гарган, уран һайханай текстнуудые уран хурсаар, гоёор уншажа hypaxa.
Һурагшадай бэлэдхэлэй хэмжүүртэ табигдадаг эрилтэнууд
Литератураар бэлэдхэлэй уялгата хэмжүүр хадаа бүхы һурагшадай мэдэжэ, ойлгожо абаха
заабол хэрэгтэй эгээн бага (минимальна) мэдэсын, шадабариин ба уншалгын, культурын
хэмжуур болоно.
Һурагшадай литератураар бэлэдхэлэй гол шухалань хадаа тэдэнэй уран зохёол мэдэлгэ болоно.
Ондоогоор хэлэбэл, һурагшадай ном ехээр уншалга (начитанность) болоно.
Һурагшадай литература тухай мэдэсэтэй, анализ хэхэ шадабаритай болоходо тэдэнэй
литературна зохёолнуудые хадуун абалга удхатай, бодолтой, эстетическэ шанар шэнжэтэй
болоно.
7
VIII-ІX классууд
Һурагшад юу мэдэхэ ёһотойб:
- уран һайханай (художественна) образ, зохёолой темэ, идей, сюжет, композици гэһэн
ойлгосонуудай гол шухала шэнжэнүүдые;
- хэлэнэй уран найруулгын арга зэбсэгүүдые (эпитет, зэргэсүүлгэ, метафора, олицетворени гэхэ
мэтэнүүдые);
- шүлэглэмэл хэлэлгын (ритм, размер, строфа гэһэн) элементнүүдые;
- литературы» родуудай (эпос, лирикэ, драма гэһэн) гол шухала шэнжэнүүдые.
Иимэ юумэн тухай ойлгомжотой байха:
- шудалан үзэһэн зохёолойнгоо ямар сагта бии болоһон тухай, тэрэнэй уран зохёолшын
ажабайдалтай, амин нюуртай нягта холбоотойе мэдэжэ байха.
Һурагшад ямар юумэ хэжэ шадахаб:
- уншаха ба шудалан үзэхэ гэжэ хараалагдаһан эпическэ ба драматическа зохёолнуудай
геройнуудта характерисгикэ ба сэгнэлтэ үгэжэ, тиихэдээ тэдэнэй адлирхуу, юрэнхы, тусхайга
талануудынь элирүүлжэ, нэгэ гү, али хэдэн зохёолнуудай геройнуудые сасуулжа, зэргэсүүлжэ
шадаха зэргэтэй;
шудалан үзэһэн зохёолойнгоо идейно-нравственна удха элирүүлжэ, тайлбарилжа шадаха,
зохёолой гол шухала эпизодуудые, сценэнүүдые элирүүлжэ, анализ хэжэ шадаха, тэдэнэй
хоорондохи харилсаа ойлгожо шадаха болоно;
- зураглан харуулһан юумэндээ авторай хандалга ойлгожо шадаха, шудалан үзэһэн
зохёолойнгоо геройнуудта, событинуудтань үндэһэ баримтатай сэгнэлтэ үгэжэ шадаха;
- уран зохёолой бэшэгдэһэн ус сагайнгаа ба мүноонэй үе сагтай холбоогой байһаниие
тайлбарилжа шадаха, ондо ондоо уран зохёолшодой зохёолнуудай тематикын адлирхууе
элирүүлжэ шадаха;
- шэнжэлэн үзэһэн ба бэеэ даагаад уншаһан зохёолнуудайнгаа али нэгэн родой ба жанрай
байһаниие элирүүлжэ шадаха;
- шэнжэлэн үзэхэ гэжэ хараалагдаһан зохёолнуудай гол шухала эпизодуудай ба сценэнүүдэй
удха дэлгэрэнгыгээр, үгышье һаа хуряангыгаар хоорэжэ шадаха;
- проблемнэ асуудалда аман ба бэшэмэл хэлэлгээр дэлгэрэнгы харюу үгэжэ шадаха;
- литературна гү, али публицистическэ темэнуудээр сочинени бэшэжэ шадаха;
- бэеэ даагаад уншаһан зохёол тухайгаа отзыв бэшэжэ шадаха, тиихэдээ геройнуудтань,
событинуудтань ямараар хандажа байһанаа харуулжа шадаха;
- шэнжэлэн үзэһэн зохёолоо гү, али хэһэгыень ямар жанрта хамаатай байһанииень хараадаа
абан, уран хурсаар уншажа шадаха.
8
6 класс. Һуралсалай тематическа түсэб
№
Название разделов и тем
количество часов
всего
теорет.
1
1
1
Уран зохеол-үын искусство
2
Арадай аман зохеол
3
Оньhон ба хошоо үгэнүүд
2
1
4
Таабаринууд
1
1
5
Буряад арадай аман зохеолой ёhо
гуримай поэзи
2
6
Тоонто тайха,милаан, хорюул сээр
тухай
1
7
Домог,үльгэр тухай ойлгосо
1
8
Дэлхэй бии болоhон тухай
1
9
Үльгэр тухай ойлгосо
1
Аламжа Мэргэн
5
10
Ниитэ монголой уран зохеол
1
11
Оюун түлхюур
1
12
Һургаалай зохеолнууд тухай
1
13
Сажа Бандида Гунгаажалцан
1
14
Мэргэн hайниие мэдэхэ тухай
1
15
Ухаатай зониие мэдэхэ тухай
1
16
Муу зониие мэдэхэ тухай. Һайн ба
муу хоёрые мэдэхэ тухай
17
Муу ябадалые мэдэхэ тухай
18
Юрын юумые мэдэжэ ябаха тухай
19
Юрын ажабайдалай асуудалнуудые
мэдэхэ тухай
20
Юрын ябадалые мэдэхэ тухай
практич.
контр.работы
1
5
1
1
1
9
21
Номоор ябаха ёhо журам тухай
22
Ринчен Номтоев
23
"Аршаанай дуhал" гэhэн тайлбари
зохеол тухай
24
"Шэдиитэ хүүр"
XX зуун жэлэй буряад уран зохеол
25
Уяанга гү,али уяангата зохеол тухай.
Пейзажна уянга
26
Хэлэнэй уран арганууд.
1
1
1
1
1
Зэргэсүүлгэ
Эпитет
Метафора
Олицетворени
27
Эхэ орон
28
В.К.Петонов "Минии Росси"
29
Б.Д.Абидуев
1
1
1
" Сонхоор малайhан hара"
30
Д.З.Жалсараев "Эхэ тухай дуун"
Үргэлжэhэн зохеол тухай
31
Ц.-Д.Ж-Б Дамдинжапов
1
1
2
"Юрын буряад эхэ"
32
С.С.Цырендоржиев "Шобоодой"
33
Л.Д.Тапхаев "Фермын үхибүүд"
34
Ч.Ц.Цыдендамбаев "Шэнэ байшан"
35
36
37
38
1
1
1
Хани нүхэсэл
Ч.Цыдендамбаев "Талын аадар"
Ж.Б.Балданжабон "Алханын
нюусанууд"
1
2
Түрэл нютагайм байгаали
10
39
Ц.Н.Номтоевв "Эдэбхи"
1
40
Г.Х.Базаржапова-Дашеева
1
"Зунай үдэшэ". "Нара хүлеэнэб"
Басни тухай ойлгосо
1
Б.Б.Базарон "Эрдэмтэ эрбээхэй"
Э.С.Манзаров
1
"Золдоо хатарhан зомгооhон"
Баллада тухай ойлгосо
1
Ц.Ц.Дондогой "Гэр тухай баллада"
Хүүгэдэй драматическа буряад
уран зохеолой онсо шэнжэнүүд
1
М.Ж.Батоин "Хүхэ зүhэтэй үнэгэн"
Бүхы дээрээ
34
11
Һуралсалай ба методическа материалнууд
(Учебно-методические средства обучения)
Һурагшын литература:
2. 1) Жамбуева Ж.Ц., Цыренова Ц.Б.Х.Г.Цыденова
Буряад литература 6 классай hуралсалай ном. .Хоёр хуби: Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2018 он
2)
Буряад литератураар тестнууд.
3)
« Булагай эхин» үхибүүдэй хрестомати:Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2008он
Багшын литература:
1.
Буряад hургуулиин программа. Буряад литература,Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2009.
2.
Батоев Б-Д Б, ДоржиевД-Н Д,Балданов С.Ж,Ошоров С.Г,Патаева В.Д «Буряад
хэлэн болон литератураар дунда hургуулиин hуралсалай заршам» Улаан-Yдэ « БГУ»,
2004
3.
Будаев С.Д, Жанчипова Ц.С, Буряад литература 5 класста үзэхэ ном: Митупова
Д.Х, Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2011.
4.
Буряад литератураар тестнууд.
5.
Дареева О.А, Богомолова О.И, «Путешествуем по Бурятии» Улаан-Yдэ «Бэлиг»,
2010.
6.
7.
Махатов В.Б «Буряад уран зохѐол зааха методико»
Номтоева-Дансаранова Ц.Ц «Алтан гурбан үгэ» Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2010.
12
8.Портредүүд.
9.Планшедүүд.
10.Санжадаева Г.С «Новые технологии на уроках литературы»
Научно методическое пособие .,Улан-Удэ «Бэлиг»,2006
11.Санжадаева Г.С «Методика анализа художественной прозы» Улан-Удэ,2008г.
12.Санжадаева Г.С, Пашина Н.В, Казарцева И.В «Уроки литературы в современной
школе на основе педагогических технологий» Улан-Удэ, 2007г
13.Хрестоматия « Булагай эхин»
14.Шагдаров Л.Д, Хомонов М.П, «Буряад, ород оньһон, хошоо үгэнүүд» Улаан-Yдэ
«Бэлиг», 2008.
15.Буряад хэлэ узэхэ сахим (электронно ном) 2 хуби
16. Буряад хэлэн дээрэ сайтнууд: http://buryadxelen.com/; http://www.referun.com
Мультимедийные пособия
1. Soyol.ru. Режим доступа: http://soyol.ru/bur/
2. XX зуун жэлэй эхин yеын буряад уран зохеол [Электронный ресурс] : хрестоматия
/ М-во образования и науки Респ. Бурятия ; [сост. Л. Ц. Халхарова] ; рец.: С. Ж.
Балданов, Г. Ц. Бадуева. - Электрон. текстовые дан. - Улан-Удэ : Бэлиг, 2009.
Режим доступа: http://www.library.bsu.ru.
3. Аудиобиблиотека бурятской литературы. - Улан- Удэ: 2016.
4. Буряад хэлэн [Электронный ресурс] : электрон. учебник бурят. яз.: [на бур. яз.] /
М- во образования и науки Респ. Бурятия. - Улан-Удэ : Сансар, 2006.
5. Буряад литература: ХХ зуунжэлэй нэгэдэхи хахад [Электронный ресурс] :
хрестоматия / Федер. агентство по образованию, Бурят. гос. ун-т; [сост. Л. Ц.
Халхарова] ; рец.: С. Ж. Балданов, Г. Ц. Бадуева. - Электрон. текстовые дан. Улан- Удэ : Изд-во Бурят. ун-та, 2009. Режим доступа: http://www.library.bsu.ru.
6. Буряад-монгол номой hан. [Электронный ресурс]. Режим доступа:
http://nomoihan.com/
7. Бурятика: Электронная библиотека. [Электронный ресурс]. Режим доступа:
http://buryatika.ru/jirbis2/
8. Гэсэр : бурятский героический эпос [Электронный ресурс] : справ.-библиогр.
DVD
/ Нац. б-ка Респ. Бурятия, Информ. центр культ. туризма. - Улан-Удэ : Нац. б-ка
Бурятии, 2006.
9. Из золотого фонда бурятской литературы. «Серябряные капли». [Электронный
ресурс] : CD. Улан-Удэ: «Сансар», 2002.
10. История бурятской книги [Электронный ресурс] : справ.-библиогр. CD / Нац. бка Респ. Бурятия. - Улан-Удэ : [б. и.], 2009. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). 13
(Бурятия - территория культуры).
14
