I

32

Тайлбари бэшэг
Буряад литератураар һуралсалай удхын хэмжээн (стандарт)
Рабочая программа разработана в соответствии с:
- Федеральным законом от 29.12.2012 № 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации»;
- Законом Республики Бурятия от 13.12.2013 г. № 240-V «Об образовании в Республике
Бурятия»;
- Постановлением Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от
29.12.2010г. №189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 «Санитарно- эпидемиологические
требования к условиям и организации обучения в
общеобразовательных учреждениях»;
-Приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17.12.2010 года № 1897
«Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного
стандарта основного общего образования»;
- Приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 31.12.2015 № 1577 «О
внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт основного
общего образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки Российской
Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897»;
-Уставом МБОУ «Гэгэтуйская СОШ»;
-Основной образовательной программой основного общего образования МБОУ "Баянгольская
СОШ",
- Положением МБОУ "Гэгэтуйская СОШ» о рабочей программе педагога, в соответствии
с требованиями ФГОС ООО
- примерной программы по бурятской литературе, изучающих бурятский язык, как родной
основного общего образования
Гадна Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай дурадхаһан 5-11
классуудай буряад литератураар туршалгын программа (2009 он) дээрэ үндэһэлэгдэжэ, 7
классай Буряад литература( авторнууд: С.А.Ошорова, С.С.Балданова, 2018он) түшэглэн
бэшэгдээ. Буряад литература үзэлгэ болбол имагтал образоор харуулдаг дээрэhээ hурагшадые
арад зондоо үнэн сэхээр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ тон ехэ удха шанартай. Түрэлхи литература
шудалан үзүүлхэдээ, буряад хэлэнэйнгээ баялитай гүнзэгыгөөр танилсуулха, hайнаар
хэлүүлдэг, уншуулдаг, бэшүүлдэг болгохоhоо гадна буряад арадайнгаа ажабайдал, түүхэ,
заншал, зан абари үзэжэ байгаа зохёолнууд дээрэ үндэhэлэн, hайнаар ойлгуулха, ухаан
сэдьхэлдэнь шэнгээхэ, хүмүүжүүлхэ гэhэн гол шухала зорилго табигдана.
7-дохи класста уран зохеол заалга тухай
Федеральна гүрэнэй hуралсалай стандартын ёhоор литература заалга гол шухала
зорилго хадаа hурагшадые Эхэ орондоо үнэн сэхэ байхаар, түрэл арадтаа, тоонто нютагтаа
дуратайгаар, тэдэнээрээ ходо омогорхожо ябахаар хүмүжүүлгэ болоно.
Тиимэ тула буряад литератураар 7-дохи классай шэнэлэгдэн хэблэгдэhэн hуралсалай
ном-хрестомати соо уншагшадай, түүхын болон хэлэ бэшэгэй эрдэм шэнжэлэгшэдэй ,
артистнуудай , искусство шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн буряадай уран
зохеолшодой, поэдүүдэй, буряад хэлэнэй ба литературын хүгжэлтэдэ нилээд оруулhан
мэдээжэ буддын санаартанай түбэд,монгол хэлэнүүдhээ оршуулhан уран зохеолнууд
оруулагданхай. Эдэ зохеолнууд долоодохи классай hурагшадта түрэл арадайнгаа түүхэдэ
болоhyн үйлэ хэрэгүүдые, ажабайдалай жама еhо ,тэрэнэй олон тоото нюусануудые,
байгаалиин гое hайхан үзэгдэлнүүдые , хүн зоной хоорондохи харилсаа, шажан мүргэлэй
нангин hургаалнуудые hайнаар ойлгожо,бодомжолон үзэжэ,тон гүнзэгыгоор хадуун абажа,
мүноо сагай орео асуудалнуудые ойлгожо абахадань туhатай.
Мүн hурагшадай Эхэ орондоо , түрэл нютагтаа, элинсэг хулинсагайнгаа, уг
гарбалайнгаа түүхэдэ , эхэ эсэгэдээ, аха дүүнэртээ, оршон тойронхи байгалидаа тон
дуратайгаар , хүндэтэйгоор хүмүүжэхэдэ абахадань ехэхэн туhа хүргэхэ зорилготой.
Программын ёhоор хараалагдаhан зохеолнуудые үзэхэдоо гол нюур-абари зан-дүрэ гэhэн

шэглэлээр шэнжэлхэ.Тиихэдэ зохеол соохи нюурнуудай дүрэ задалхадаа, хүнэй шэнжэ
шанар, ухаан бодол,дотор сэдьхэлэйнь байдал шэнжэлжэ hургаха шухала.
Уран зохеолшодой сэдьхэлээ ехэтэ хүдэлгэн харуулhан ажабайдалай хүндэ хүшэр
асуудалнууд мүноо үеын сагташье бидэндэ дүтэ,ямаршье сагта тудалдадаг, дайралдадаг ха
юм.Эдэ юун бэ гэхэдэ-оршон тойроной hайн ба муу ябадалнууд, эб найрамдал, энхэ
амгалан байдал ба үйдхар гашуудал, дайн дажар ба илалтын хүсэн,инаг дуран, буян нүгэл,
үнэн сэхэ ябадал ба буруу зам, байгалидаа гамтайгаар хандалга, хүнүүдэй хоорондохи
харилсаан гэхэ мэтэ болоно.
Уран зохеолнууд соо харуулагдаhан үйлэ хэрэгууд тухай бодомжолон үзэлгэ hурагшадай
ухаан бодолой болбосоролдо, тэдэнэй мэдэсыень гүнзэгырүүлэлгэдэ нилээд туhатай байха
гэжэ hанагдана.
Буряад литерагураар һуралсалай гол зорилго хадаа һурагшадые түрэл литературынь ба
бүхыдэлхэйн литературын баялигтай, уран һайханайнь онсо шэнжэтэй, гоё һайхантайнь
танилсуулга, эететическэ талаар һурагшадые хүмүүжүүлгэ, уран һайханай бүтээлнүүдые зубоор
ойлгожо абалга, тэдэииие зүбоор сэгнэжэ һуралга, гоё һайханиие ойлгодог мэдэрэлтэй
болголго, бурханай үгэһэн бэлиг талааниие хүгжоолгэ гэхэ мэтэ болоно.
Энэ зорилгые бэелүүлгэ иимэнууд юумэнүүдые хараална :
түрэл буряад литературынгаа ба бүхэдэлхэйн литературын эрхим һайн зохёолнуудые
уншалга ба шудалан үзэлгэ;
уран һайханай бүтээлнуудые бэеэ даагаад ойлгожо абаха дадал, шадабаритай бололго;
хүн түрэлтэнэй ба яһаган бүхэнэй ажабайдалда литература тусхай һуури эзэлдэг гэһэн
ойлгосо бэелүүлгэ;
юртэмсэдэ ба искусствада бүхэли зандань хандаха дадал хүгжоолгэ;
хүнэй олониитын ба үйлэдбэриин ажабайдалай бүхы һалбаринуудта хэрэглэхэ тусхай
уран һайханай, зохёохы түрэлхи бэлиг, эстетическэ мэдэрэл, образноор бодожо һуралга
хүгжоолгэ;
гоё һайханиие наринаар, ухаан бодолтойгоор ойлгохо мэдэрэл хүмүүжүүлгэ.
Литературна һуралсалай зорилгын юрэнхы дээрээ бэелүүлэгдэһэниие иимэ туйлалтанууд
гэршэлхэ ёһотой:
уран зохёолнуудые һурагшадай ехээр уншаһаниинь, тиихэдээ уран зохёолнуудай али
бүхы талануудые ойлгожо абадаг болоһониинь, уншалгын системэтэй болоһониинь, уншалгын
һонирхолтой боложо, тэрэнэй хүгжоожэ байһаниинь;
уран зохёолой идейнэ ба нравственна удха гунзэгыгоор ойлгожо абалга (оорын онсо
харасатай байлга, уран зохёолой удха ба түхэл үргэноор ойлголго, бэеэ дааһан зүб сэгнэлтэ
үгэлгэ);
уран һайханай литература тухай хэды шэнээн мэдэсэтэйб (литературын теориие
мэдэсэ, уран зохёол шүүлбэри хэхэдээ ба тэрэниие сэгнэхэдээ*уран һайханай литература тухай
мэдэсэеэ хэды шэнээн шадабаритайгаар хэрэглэнэ);
уран һайханай литература шудалан үзэхэдоо, хэлэ хүгжоолгын хэды шэнээн
шадабаритай, дадалтай болоһон байнаб.
Литератураар шэнжэлэн үзэгдэхэ гол түлэб зүйлынь хадаа түрэл ба бэшэ арадуудай
литературын зохёолнууд болоно. Тиихэдээ буряад литературын уран зохёолнуудые шэнжэлэн
үзэлгэдэ сагай ехэнхи хуби үгтэхэ. Буряад литературынгаа зохёолнуудые үзэхэтэйгээ хамта
һурагшад бэшэ арадуудай литературын зохеолнуудтай танилсаха зэргэтэй.
34
Арадай аман
зохёолһоо, түрэл ба бэшэ арадуудай литературануудһаа абтаһан зохёолнуудые
шудалан үзэхынгоо хажуугаар һурагшад литературын түүхээр ба теорёор уран зохёол
шүүлбэрилхэдэ хэрэгтэй мэдэсэнүүдые ойлгожо абаха зэргэтэй. Литературын теорёор үгтэһэн
ойлгосонууд һурагшадай наһанда, мэдэсэдэ тааруулагдаһан, нэгэ системэтэй болгогдоһон байха
ёһотой. Һурагшад мүн баһа литературна шүүмжэлгын (критикын) ба публицистикын зарим
хэрэгтэй, туһатай зохёолнуудые үзэхэ, стилистикээр, аман ба бэшэмэл хэлэлгээр шадабаритай,
дадалтай болохо ёһотой.

Литература үзэхэ уедоо һурагшад психологи, этикэ, философи гэхэ мэтэнуудһээ хүн
түрэлтэниие ойлгоходо туһатай мэдэсэнуудые абаха зэргэтэй.
Литература шэнжэлэн үзэхэдэ мүн баһа эстетикэ, этикэ, түүхэ, этнокультура г.м. талаар
мэдэсэнууд аргагүй ехэ удха шанартай. Философиин бүхы эрдэм наукануудай, искусствын,
литературын методологическа үндэһэн болохо һэн тула философёор илангаяа гүнзэгы
мэдэсэнүүдые үгэхые оролдохо. Гэхэтэй хамта, литература шудалан үзэхэдоо, социальноисторическа ба этнокультурна мэдэсэнуудые хараадаа абан, тэдэниие хэрэглэхэ гэжэ тэмдэглэхэ
хэрэгтэй.
Юрэнхы эрдэм һуралсалай һургуулинуудта үзэхэ уран зохёолнуудые шэлэн абахада,
иимэнууд эрилтэнууд табигдаха ёһотой :
уран зохёолой удхын ба уран найруулгын үндэр дээдын шанар (һайн талаараа жэшээ
боложо үгэхэ зохёолнууд абтаха зэргэтэй);
уран зохёолой бэшэгдэһэн үе сагайнгаа ба мүноо үе сагай олониитын болон
литературын хүгжэлтэдэ оруулха удха шанар;
уран зохёолой һурагшадые хүмүүжүүлхэ ба болбосоруулха хэрэгтэ оруулха удха
шанар;
уран зохёолой һурагшадай ойлгожо абахада бэлэн байһаниинь;
уран зохёолой һурагшадай һонирхол түрүүлэн таталга.
Һурагшын өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные УУД):
-өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ
-оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо,
тэдээндэ өөрынгөө хандаса, хүнүүдые дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрэ
харуулха
- хэлэеээ баян, тодо, уран , сэбэр болгохоёо оролдохо;
- түрэл орондоо, байгаалидаа дуратай байһанаа, уг гарбалайнгаа утаһа мэдэһэнээ
харуулжа шадаха;
- уншаха, харилсаха дуратай байха;
- бэшэхэ шадабаритай байха, шагнажа абаад бэшэхэ, зохёон бэшэхэ;
- сэдьхэлэйнгээ байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнүүд тухайгаа зохёон бэшэхэ;
- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;
- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД)
-өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ;
-багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнжэ асуудал яаажа шиидхэхэ тухайгаа –
хөөрэлдэн, тусхай түсэб табиха;
-хэһэн ажалай түсэбтэй, алгоритмын ёһотой тааруулха, зэргэсүүлхэ, ажалаа
шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;
- өөрынгөө, һурагшадай ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ
шадабаритай болообиб гэжэ элирүүлжэ һураха, критеринүүдые зохёохо.
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД)
- -тестээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза ойлгохо: юн тухай хэлэгдэнэб, гол
удхань, идейн ямар бэ?
-олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;
- -ондо ондоо түхэлтэй тестнүүд сооһоо (текст, схемэ, хүсэнэг, зураг) сооһоо өөртөө
мэдээсэл олохо;
-анализ, синтез хэхэ;
-шалтаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха;
-бодомжолхо.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
- Хэлэлгын зорилгоһооо дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол аман ба
бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха
- хэлэхэ харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, монолог, диалог хэрэглэжэ

шадаха;
- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;
-хүнэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгыы һанал бодол хубилгахаяа
бэлэн байха;
-ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал
бодолдо ерэхэ, асуудалнуудые табиха.
Буряад литератураар шадабари (предметные результаты)
-

Һурагшад иимэ юумэнуудые мэдэхэ ѐhотой:
-Үзэhэн зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрые;
- Үзэhэн зохёолойнгоо гол үйлэнуудые (сюжет, геройнууд, тэдэнэй
хоорондохи харилсаан тухай;
-портрет,пейзаж, эпитет, метафора тухай, тэдэнэй онсо янзануудые;
-программаар хараалагдаhан сээжэлдэхэ ёhотой зохёолой хэhэгүүдые
,шүлэгүүдые. Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёhотой:
-уран зохёолшын зохёол соогоо бэшэhэн уран зураглалые хөөрэжэ;
-үзэжэ байhан зохёолой гол шухала үйлэнүүдые бусад олон юрын
үйлэнүүдhээ илгажа;
-зохёол сохи үйлэнүүдэй болоhон шалтагааниие , сагые, тэрэнэй
хойшолонгые элирүүлжэ;
үзэжэ байhан зохёолой хэлэнэй уран аргануудые, байгаалиин
зураглалнуудые текст сооhоо илгажа;
-зохёолой геройдо оорынь хэhэг,хэрэг, үйлэ, хэлэhэн hанал бодолынь
баримталан, характеристикэ үгэжэ;
-уран зохёол болон хрестомати сорхи текст зүбоор, тодорхойгоор
уншажа; -сээжэлдэhэн зохёолоо тодоор, уранаар уншажа;
-багашаг эпическэ зохёол болоод ехэ зохёолой хэhэгүүдые тобшоор,удхадань
дүтэрхыгоор, түүбэрилэн найруулан бэшэжэ;
-зохёолой герой тухай хөөрэжэ;
-багахан эпическэ зохѐолой удхаар түсэб табижа;
-өөрынгөө дураар уншаhан зохёол тухайгаа hанамжаяа, ойлгоhоноо өөрынхеэрээ
хөөрэжэ;
-уран зураашадай гоё hайхан зураг тухай ойлгоhоноо, hанамжаяа хэлэжэ; -«
Түрэлхи литература» болоод уншаhан ном соохи тайлбари үгэдэг оньhо
хэрэглэжэ.
-

-

Литературна һуралсалай гол шэглэлнүүд ба шатанууд
Уран зохёол уншалга, тэрэниие хадуун абалга, анализ хэлгэ ба тайлбарилга (удха түхэлынь
элируулгэ), литературын теориин ба литературын түүхын талаар мэдэсэнүүдые ойлгожо абалга,
аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжоолгын хүдэлмэринүүд гэхэ мэтэ һурагшадай зохёохы, бэеэ
даагаад хэхэ ажал хүдэлмэринүүдые урмашуулха, тулхиеэ үгэхэ ажал ябуулганууд литературна
һуралсалай бүхы шатануудта бэелүүлэгдэхэ, һурагшадай ажал хүдэлмэриин шухала хараа
шугамууд болохо зэргэтэй. Тиихэдээ һурагшадай наһа, бэлэдхэл хараадаа абаха.Литературна
һуралсалай удхые элишэлһэн заатагүй хэрэглэгдэхэ эгээн бага хэмжуур
34

V-IX классууд V-VII классууд уншаха бүлэг зохёолнууд
V-VII классуудай һурагшадта иимэнууд зохёолнууд дурадхагдана гэбэл:
уншаха ба шудалан үзэхэ (текстуальна үзэлгын);
уншаха ба классгаа зүбшэн хэлсэхэ (текстыень гүнзэгыгоор шудалан, шэнжэлэнгүй
ойлгожо абаха);
бэеэ даагаад уншаха.

Багшын хүтэлбэри доро уншагдаха ба үзэгдэхэ:
арадай аман зохёолнууд (мифууд, онтохонууд, дуунууд, үльгэрнүүд);
бурхан шажанай сюжедууд дээрэ үндэһэлжэ бэшэгдэһэн зохёолнууд;
буряад литературын памятнигуудта ородог зохёолнуудһаа хэһэгүүд (жэшээнь,
«Бальжан хатан тухай домог», «Шэлдэй Зангиин дуун», Ирдыни- Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй
толи» г.м.);
үхибүүдэй уран һайханай литературын алтан жасада ороһон зохёолнууд (жэшээнь,
Б.Д. Абидуевай зохёоһон литературна онтохонууд, Ш. Нимбуев, Ц-Б. Бадмаев, Ц-Д. Дондокова
г.м. зохёолнууд);
үхибүүдэй уран һайханай литературын алтан жасада ороогүйшье һаа, хүмүүжүүлгын,
болбосоролой талаар удха шанартай зохёолнууд (жэшээнь, Георгий Дашабылов, Илья
Намсараев, Владимир Тулаев, Владимир Сыренов г.м. зохёолнууд);
Уншаад, класстаа хэлсэхэ зохёолнууд:
Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэхэ, программын ёһоор үзэгдэдэг уран зохеолшо тухай
һурагшадай мэдэсэ, ойлгосо үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ программа соо оруулагдаагүй
зохёолнууд;
уран зохёолой темэ, проблемэ, литературын жанрнууд тухай һурагшадай мэдэсэ
үргэдхэхэ зохёолнууд;
ород^ба хари гүрэнуудэй уран зохёолшодой буряад хэлэндэ оршуулагдаһан
зохёолнууд (жэшээнь, И. Тургенев «Муму», И. Крылов «Баснинууд», Н. Носов «Витя Малеев
һургуулидаа ба гэртээ», В. Катаев «Полкын хубуун», В. Короленко «Газар дорохи хубууд», Л.
Толстой «Рассказууд», М. Горький «Рассказууд», Д. Мамин-Сибиряк «Рассказууд», Л. Чехов
«Рассказууд», А. Пушкин «Капитанай басаган», Н. Гоголь «Тарас Бульба», М. Лермонтов
«Манай уеын герой», М. Горький «Минин университедууд», А. Фадеев «Залуу гварди» г.м.);
мүноо уеын уран зохёолшодой үхибүүдтэ зорюулһан зохёолнууд.
Литература тухай теоретико-литературна мэдэсэ ямар удхатай байхаб гэбэл:
литература фольклор хоёрой хоорондохи харилсаан;
хүн – литературы» гол шухала герой, зураглан харуулха гол шухала предмедынь
болоно;
уран зохёолой темэ ба идей;
литературна геройн абари зан ба тэрэниие зураглан харуулха арга зэбсэгүүд (портрет,
хэлэлгэ, авторай характеристикэ, уран тодорхойлолго (художественная деталь);
уран зохёолой сюжет ба тэрэнэй элементнүүд;
уран зохёолой байгуулга (композици);
хэлэнэй уран найруулгын арганууд (эпитет, зэргэсүүлгэ, олицетворени, метафора);
литературын род (эпос, драма, лирикэ) ба жанр (рассказ, повесть, роман, басня,
баллада, поэмэ г.м.) тухай мэдээн;
сатира ба юмор (шог) тухай мэдээн;
прозаическа ба шулэглэмэл хэлэлгэ (ритм, рифмэ, строфа).
Историко-литературна мэдэсэ ямар удхатай байхаб гэбэл;
шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолойнгоо автор тухай мэдээн;
уран зохёолой бии болоһон үе саг ба зохёол дотор зураглагдаһан саг тухай мэдээн.
Уншаха ба литературна-творческо (зохёохы) ажал
V-VII классуудай һурагшад ямар юумэндэ һурахаб гэбэл:
- уран зохёолой геройн үйлэ хэрэгүүд ба бэшэ геройнуудтай харилсаан дээрэ үндэһэлжэ
геройдо характеристикэ үгэжэ hypaxa, нэгэ зохёолой геройнуудые сасуулжа, зэргэсүүлжэ
hypaxa;
- уран зохёол дотор үгтэһэн зураглал (портрет, пейзаж, гэр соохи байдал) элишэлхэ;
- уран зохёолой сюжедэй элементнүүдые, зохёолой хубинуудые, тэдэнэй хоорондохи

харилсаа элишэлхэ;
- хэлэнэй уран найруулгын аргануудай удха шанар тайлбарилха;
- уран зохёолой темэ ба гол идей тодорхойлхо;
- богонёор ба тодоор эпическэ зохёолой удха хоорэхэ;
- дэлгэрэнгыгээр ба зарим стилистическэ онсо шэнжэнүүдыень хубилгапгүйгоор эпическэ
зохёолой удха хоорэхэ;
- оорынгоо һанал бодол ба хандалга дээрэ үндэһэлжэ, литературна герой тухай хоорэхэ;
- уран зохёолой герой тухай аман ба бэшэмэл дэлгэрэнгы харюу үгэхэ;
- литературна-уран haиханай текстээр изложени бэшэхэ (тодорхойгоор, хуряангыгаар,
дэлгэрэнгыгээр, түүбэрилһэн, 200-250 үгоор); зохёол (сочинени) бэшэлгын гү, али үгэ хэлэлгын
түсэб табиха;
- уран зохёолой геройнууд тухай зохёол (сочинени) бэшэхэ;
- уншаһан ном, хараһан спектакль, фильм, телефильм тухайгаа рецензи, һанамжаяа
бэшэжэ hypaxa;
- хэмжээгээрээ
багахан эпическэ зохёолнуудые (рассказуудые, онтохонуудые,
баснинуудые) сценэ дээрэ табихаар тааруулжа, сценэ дээрэ табижа hypaxa;
онтохонуудые, рассказуудые, баснинуудые, худал юумэнуудые (далан худал), шулэгуудые
г.м. зохёожо hypaxa;
логическа сохипто, ута ба богони забһарлалга хэжэ байгаад, абяагаа будуун, нарин болгожо
байгаад, уншалгаяа түргэн, удаан болгожо байгаад, шүлэглэмэл ба прозаическа зохеолнуудые
уран хурсаар уншажа hypaxa;
- шүлэг ба прозаическа зохёолнуудые сээжээр уншаха; мэдэгдээгүй текст зүбоор,
мэдэрэлтэйгээр, хурдаар, тордиһогүйгоор,
минутын забһарта 110-120 үгэ үгүүлхээр шангаар уншажа, мүн 6aha минутын забһарта 200230 үгэ үгүүлхээр абяагүйгоор уншажа hypaxa;
- Һургуулиин справочно-библиографическа литература, номой справочна аппарат
хэрэглэжэ hypaxa.
V – IX классууд V-VII классууд
Һурагшад юу мэдэхэ ёһотойб:
- уран зохёолой темэ ба идей гэһэн ойлгосын гол шухала шэнжэнүүдые;
- литературна геройнуудые зураглан харуулха арга хэрэгсэлнүүдые (портрет, хэлэн,
авторска характеристикэ);
- хэлэнэй уран найруулгын арга зэбсэгүүдые (эпитет, зэргэсүүлгэ, олицетворени,
метафора);
- уншаха ба шудалан үзэхэ гэжэ хараалагдаһан зохёолнуудай авторнууд тухай мэдэсэ.
Һурагшад юу шадаха еһотойб:
зохёолой геройнуудай ба событинуудай хоорондохи холбоо тайлбарилжа шадаха,
шудалан үзэһэн зохёолойнгоо геройдо тэрэнэй хэрэг үйлэ, ябадал дээрэ, бэшэ геройнуудтай
харилсаһан харилсаан дээрэ үндэһэлжэ характеристикэ үгэжэ шадаха;
зохёолой геройе зураглан харуулхада портредэй дүүргэдэг үүргэ тайлбарилжа шадаха;
хэлэнэй уран найруулгын арга зэбсэгүүдэй (эпитет, зэргэсүүлгэ,
олицетворени, метафора) уран һайханай контекст соо дүүргэдэг үүргэ, удха шанар
тайлбарилжа шадаха;
шудалан үзэһэн уран зохёолойнгоо темэ ба гол идей тодоруулан гаргажа шадаха;
уран зохёолой стилиин зарим онсо шэнжэнүүдые хубилгангүй, тэрэ зандань үлоогоод,
дэлгэрэнгыгээр,
богонёор, түүбэрилэн, хэмжээгээрээ ехэ бэшэ эпическэ зохёолой удха хоорэжэ
34
шадаха болохо;
үзэһэн
литературна
герой тухай оорынгоо хандаса харуулан, хоорэжэ шадаха;
шудалан зохёолойнгоо геройнуудай харилсаан тухай, аяг зангайнь шалтагаан тухай
табигдаһан асуудалда дэлгэрэнгы харюу аман үгоор үгэжэ шадаха;
литературна текстээр

(дэлгэрэнгы, хуряангы, түүбэри) изложени (200- 250 үгэ хэрэглэн) бэшэжэ шадаха;
абяагаа будуун, нарин
болгожо байгаад, уншалгаяа түргэн, удаан болгожо байгаад, логическа сохилто, ута ба богони
забарлалта хэжэ байгаад, шүлэг ба ирозо уран хурсаар уншажа шадаха;
хэдэн шүлэгуудые ба
поэмэһээ хэһэгүүдые (хэмжүүрынь хараада абан 7-10 хүрэтэр) сээжээр уншажа шадаха;
мэдэгдээгүй текст
зүбоор, мэдэрэлтэйгээр, гүймгэ, минутын забһарта 100-110 үгэ шангаар, 190-200 үгэ
абяагүйгоор уншажа шадаха;
номой справочна
аппарат хэрэглэжэ шадаха.
Календарно-тематическа түсэб (Календарно–тематический план)
Жэшээтэ түсэблэлгэ
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18

19
20
21
22
23
24
25
26
27

Сэдэб
1 четверть
Оршол
Арадай аман зохеол
Түүхэ домогууд
«Балжан хатан»гэhэн түүхэтэ домог
«Балжан хатан» гэhэн домогой удхын ба уран hайханай анализ
«Бабжа Барас баатар» гэhэн домог тухай
«Бабжа Барас баатар»
Творческо практикум:Түрэл нютагайм домогууд
Һургаалай уран зохеол
Эрдэни Хайбзун Галшиев-буряад арадайнгаа шэдитэн
«Бэлиг-уун толи»-шэдитэ зүйл мэтэ
Творческо практикум:Хамтадаа бидэ юунhээшье сухарихагүйбди
Буряад арадай 18-19 зуун жэлнүүдэй бэшэмэл зохеолнууд
Буряад арадай 18-19 зуун жэлнүүдэй бэшэмэл зохеолнууд
Вандан Юмсуновай ажаябуулга, зохеолго.»Эрдэмтэ Соохор
моритой Эрилтэй хаан»
Эрилтэй хаанай гэрээд үгэ.Долоон хорото хүбүүдэй дүрэнүүд
Алтан Шаа Мүнгэн хоёрой хуби заяан
Эрдэмтэ Соохор мориной , тэнгэришүүлэй шэдитэ үүргэ
«Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан»гэhэн үльгэроор хэшээлпроект
Творческо практикум:Арадай аман зохеол ба уран hайханай
литература соо хүниие , тэрэнэй абари зан зураглалга
Классhаа гадуур уншалга
ӀӀ четверть
Буряад уран зохеол
Түрэл хэлэн
Н.Г.Дамдинов»Түрэл хэлэн, түрэhэн дайда»
Д.А.Улзытуев.»Буряад хэлэн»
Б.Батхуу.»Аялгата hайхан буряад хэлэмни»
Хун
Д.Ц.Дамбаев.»Хүн тухай дуун»
Г.Ц.Дашабылов.»Талын хун»
М.Ж.Самбуев.»Минии таабай»
Ц-Д.Х.Хамаев.»Худалшан»,»Мэхэшэн»
Литературна теори.Роман тухай ойлгосо
Ч.Ц.Цыдендамбаевай намтар ба зохеохы зам.
«Банзарай хубуун Доржо» гэhэн романай гол удха

Саг
18
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

14
1
1
1
1
1
1
1
1
1

28
29
30
31

Доржын хүршэнэр
Доржын багшанар
Мария Николаевна-энэрхы сэдьхэлтэй эхэнэр
Хоёр баяр тохеолдобо
ӀӀӀ четверть

1
1
1
1
20

32

Творческо практикум:Р.С.Мэрдыгеевэй «Доржо Банзаровай
портрет» гэhэн зурагаар текст-зураглал бэлдэлгэ
Литературна теори.Туужа тухай ойлгосо.
Д.О.Батожабайн намтар ба зохеохы зам.»Шалхуу Рабданай
хоороонhоо» гэhэн зохеолой гол удха
Уран зохеол мүндэлбэ
Рабданай нүхэд ба тэдэнэй уршагта ябадалнууд.Колхозой
ажабайдал үхибүүдэй хуби заяанда. Хун болохо багаhаа, хулэг
болохо унаганhаа»
Ц.Н.Номтоевай намтар ба зохеохы зам.»Шагжын хула» гэhэн
зохеолой гол удха
«Наранай гараха зуг руу»
«Түрэл hүрэгтоо»
«Морин эрдэни»-хэшээл –аяншалга
Творяческо практикум: Морин эрдэниин дүрэ буряад уран
зохеолдо болон «Шагжын хула»гэhэн туужа соо
Литературна теори.Хөөрөөн тухай ойлгосо
Б.Н.Ябжановай намтар ба зохеохы зам.»Хэрмэшэ» гэhэн зохеолой
гол удха.
Хэрмэшын эзэд
Дүрбэн хүлтэ нүхэрэй дүрэ
Творческо практикум: Солбон Ринчиновэй «Хүлеэлгэ»гэhэн зураг
хэрэглэн, хүбүүнэй нэрэhээ эсэгэдэнь бэшэг бэшэлгэ
Ж.Т.Тумуновай намтар ба зохеохы зам.»Талын бургэд»гэhэе
зохеолой гол удха
Мохошогүй зориг-дундаршагүй дуран
Творческо практикум:Ц.Номтоевай «Шагжын хула»,
Б.Ябжановай»Хэрмэшэ» болон Ж.Тумуновай «Талын бургэд»гэhэн
зохеолнуудай геройнууд тухай «Эхэ ороноо хамгаалгын Агууехэ
дайнай үеын геройнуудай онсо шэнжэ
Хэлэгл хүгжоолгэ

1

33
34
35
3638
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51

5253
54
55
56.
57

58
5962
63
6465
6668
69
70

ӀṾ четверть
Литературна теори.Поэмэ тухай ойлгосо
Н.Г.Дамдинов.»Талын дуун»
Хэлэглэ хүгжоолгэ.Жаргал гээшэ юун бэ?
Творческо практикум: А.Т.Твардовскиин»Василий Тёркин»гэhэн
поэмэ болон «Талын дуун»гэhэн поэмэнүүдые зэргэсүүлгэ.Эдэ хоет
авторнуудай онсо шэнжэ харуулалга
Литературна теори.Хошон үгэ болон сатира тухай ойлгосо
Ц.Г.Шагжинай намтар ба зохеохы зам.»Будамшуу» гэhэн зохеолой
гол удха
Ц.Г.Шагжинай «Будамшуу»гэhэн зүжэг-шог зүжэглэмэл зохеол
Творческо
практикум:Ц.Шагжинай «Будамшуу»гэhэн зохеолтой
34
адли шанартай бусад зохеолнуудынь
Классhаа гадуур уншалга
Проект»Нютагаймнай уран зохеолшод»
Бэхижуулгын хэшээл
Дабталга

1
1
1
3

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

2

1
1
1
1

1
4
1
2
2
1
1
1

VІІ классай түрэлхи литературын хэшээлдэ hурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэ
хүгжоолгоор хэгдэхэ хүдэлмэриин янзанууд
Уран зохёолой хэһэгүүдые, “Байгал” журналай, “Бүряад үнэн”, “Буряадай залуушуул”
газетэнүүдэй статьянуудые шангаар, ходорхойгоор уншалга.
Уран зохёолой шэлэгдэһэн хэһэгүүдые тодоор, уранаар уншалга.
Рассказуудые болоод ехэ эпическэ зохёолой хэһэгүүдые удхадань дүтэрхыгоор, тобшоор,
зарим хэрэгтэй хубинуудые шэлэн түүжэ, найруулан хоорэлгэ, бэшэлгэ (изложени).
Шудалан үзэжэ байһан зохёолоор һанамжаяа зохёожо хєєрэлгэ, бэшэлгэ. Учебник,
хрестомати соохи болоод багшын табићан асуудалнуудта дүүрэн аман ба бэшэмэл харюу
үгэлгэ. Литературна геройн характеристикэ зохёон хоорэлгэ, бэшэлгэ.
- Зураглан хоорэлгэ. Уран зохёолой удхаар инсценировко табилга.
Эпическэ зохёолһоо шэлэн абтаһан хэһэгэй гү, али бүхэли зохёолой удхаар түсэб табилга.
Оорынгєє һанамжые хоорэхэ, бэшэхэ юумэн тухайгаа түсэб табилга.
Уншаһан уран зохёол, хараһан уран зураг, кинофильм болоод теле-дамжуулгаар
оорынгоо һанамжа хоорэлгэ, бэшэлгэ (хэлэһэн һанал бодолоо баримтануудаар үндэһэлхые
оролдохо).
Һуралсалай бусад предмедүүдтэй холбоо
Буряад хэлэн. Буряад хэлэнэй хэшээлдэ “Байгал” журналай, “Буряад үнэн”, “Буряадай
залуушуул” газетэнүүдэй материал уншуулалга, хоорүүлгэ. Янза бүриин холбоо удхатай
текстын удхаар юрын ба орёо түсэбүүдые табюулалга. Уншаһан текстын удхаар хоорэлдоо
хэлгэ, хоорүүлэлгэ, хєєрэћэн юумыень бэшүүлэлгэ. Холбоо удхатай упражнениин текст
болоод элдэб байгуулалгатай мэдүүлэлнүүдые уншуулалга.
Һурагшад иимэ юумэ мэдэхэ ёһотой:
— уншажа байһан зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрын удха тайлбарилга;
— шудалан үзэжэ байћан зохёолой герой болоод гол үйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол
соохи шухала үйлэнүүдые мэдэхэһээ гадна, тэдэнэй хоорондохи холбоонуудые;
— уран зохёол бэшэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохёолой темэ ба гол
удха, уран зохёолой геройнууд ба сюжет гэһэн литературна теориһоо ойлгосонуудые;
— программын эрилтын ёһоор сээжэлдэһэн шүлэгүүдые, эпическэ зохёолой хээгүүдые.
Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёһотой:
— уран зохёолшын зохёол соогоо зураглаћан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии
болгожо;
— үйлэдэгшэ нюурай хэлэһэн үгэ, хэрэг, үйлэ элирүүлһэн эпизодуудые, шухала
хэһэгүүдые зохёол соогоо илгажа;
:
— зохёолой үзэл бодолой болоод уран һайханай талые харуулалгада сюжедэй зүйлнүүдэй
үйлын хүгжэлтын эхин, үйлын уялдалга, (үйлын хүгжэлтын эгээн дээдэ шата) үүргэ
элирүүлжэ.

Һуралсалай ба методическа материалнууд
(Учебно-методические средства обучения)
Һурагшын литература:
1)
С.А.Ошорова,С.С.Балданова Буряад литература 7 класста үзэхэ ном: УлаанYдэ «Бэлиг», 2018. 2 хуби.
2)
Буряад литератураар тестнууд.
3)
« Булагай эхин» үхибүүдэй хрестомати:Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2008он
Багшын литература:
1.
Буряад hургуулиин программа. Буряад литература,Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2009.
2.
Батоев Б-Д Б, ДоржиевД-Н Д,Балданов С.Ж,Ошоров С.Г,Патаева В.Д
«Буряад хэлэн болон литератураар дунда hургуулиин hуралсалай заршам» Улаан-Yдэ «
БГУ», 2004
3.
Будаев С.Д, Жанчипова Ц.С, Буряад литература 5 класста үзэхэ ном:
Митупова Д.Х, Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2011.
4.
Буряад литератураар тестнууд.
5.
Дареева О.А, Богомолова О.И, «Путешествуем по Бурятии» Улаан-Yдэ
«Бэлиг», 2010.
6.
Махатов В.Б «Буряад уран зохѐол зааха методико»
Номтоева-Дансаранова Ц.Ц «Алтан гурбан үгэ» Улаан-Yдэ «Бэлиг», 2010.
8.Портредүүд.
9.Планшедүүд.
10.Санжадаева Г.С «Новые технологии на уроках литературы»
Научно методическое пособие .,Улан-Удэ «Бэлиг»,2006
11.Санжадаева Г.С «Методика анализа художественной прозы» Улан-Удэ,2008г.
12.Санжадаева Г.С, Пашина Н.В, Казарцева И.В «Уроки литературы в современной
школе на основе педагогических технологий» Улан-Удэ, 2007г
13.Хрестоматия « Булагай эхин»
7.

14.Шагдаров Л.Д, Хомонов М.П, «Буряад, ород оньһон, хошоо үгэнүүд» Улаан-Yдэ
«Бэлиг», 2008.
15.Буряад хэлэ узэхэ сахим (электронно ном) 2 хуби
16. Буряад хэлэн дээрэ сайтнууд: http://buryadxelen.com/; http://www.referun.com

34

5