Буряад хэлэн
Тайлбари бэшэг
Нэгэдэхи классай һурагшадай буряад хэлэ үзэхэ тусхай методическа комплекс
байгуулагдаһан байна.Энэ комплексын гол компонент хадаа «Үзэглэл» ном болоно. Энэ
номой удха 2013 ондо зохёогдоһон «Буряад һургуулиин программанууд» дээрэ үндэһэлнэ
(авторынь Р.С. Дылыкова). Эхин класста үзэгдэхэ буряад хэлэнэй шэнэ программа хадаа
мүнөөнэй шэнэ ФГОС - ой эрилтэдэ харюусамаар зохёогдоһон байна. Мүнөөнэй
стандартын үндэһөөр шэнэ эрилтэнүүд болзоонуудта(условинуудта), удхада болон
үхибүүдэй дүн шадабаринуудта табигдана.
Болзоонуудта иимээрилтэнүүд хараалагдана: hургуулинууд мүнөө үеын оньhон
хэрэгсэлнүүдтэй, Интернедтэй холбоотой, тиихэдэ тусхайгаар зохёогдоhон, бүтээгдэhэн
арга боломжонуудтай, материальна тэдхэмжэтэй, тиин шэнэ технологинуудые хэрэглэн
үхибүүдые hургаха аргатай, тэрэ технологинуудаар хүдэлжэ шадаха багшанартай байха.
Удхада иимэ эрилтэнүүд табигдана: Һургуули бүхэн өөрын тусхай программатай
(Основная образовательная программа) байха ёһотой. Хуушан стандарт соо үхибүүдэй
ганса мэдэсэ, шадабари, дадалда эрилтэнүүд табигдаһан байгаа һаань, харин шэнэ
стандарт соо эрилтэнүүд юрэнхылэгдэһэн удхатай болоо.Түрүүшын hуурида үхибүүнэй
өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты) гээшэ гараба. Тиимэhээ багша
үхибүүн бүхэниие өөртэнь өөрынь ажабайдал эмхидхүүлжэ, хэрэгтэй хадань хубилган
эрхилүүлжэ hургаха болоно.
Yхибүүдые эрдэм номдо һургаха, тэдэниие хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ буряад хэлэн
айхабтар шухала үүргэ дүүргэдэг бшуу. Юундэб гэхэдэ, үхибүүд анха түрүүн хэлэндэ
ороходоо, эхэ эсэгынгээ, аха эгэшынгээ хэлэжэ, заажа үгэһэн хэлэн дээрэ ухаагаа
гүйлгэжэ, алибаа юумэн тухай зүбөөр, хүсэд һайнаар ойлгожо, хэлэжэ һурадагынь
мэдээжэ. Энэ хадаа тэдэнэй ухаан бодолой хүгжэлтын эхин үе гэжэ тоологдоно.
Мүнөөнэй үхибүүд һургуулидаа ерэхэдээ, олон юумэ мэдэһэн, үзэһэн, дуулаһан
байдаг. Энэмнай бултанда ойлгосотой: айл бүхэн телевизортай, компьютертай,
Интернедтэй холбоотой. Иимэ үе сагта үхибүүдэй ухаан бодол үдэр бүри хүгжэнэ,
баяжана.
Нэгэдэхи класста үзэгдэхэ буряад хэлэнэй гол зорилго:
- түрэл буряад хэлэн дээрэнь бэшүүлжэ, уншуулжа, харилсуулжа һургаха;
- алдуугүйгөөр, сэбэр гоёор бэшүүлжэ һургаха;
2
- һурагшадай үгэ хэлые баяжуулха;
- үзэглэлэй үедэ үзэһэнөө дабталга дээрэ үндэһэлжэ, хэлэнэй зүйлнүүдэй шэнэ
шанар шэнжэнүүдтэй танилсана;
- фонетическэ, орфографическа, графическа, грамматическа ойлгосонуудые
уламжалан үзэлгэ;
- орфографическа дадал дүршэл хүгжөөлгэ;
- буряад хэлэндээ дуратайгаар хандалга тэрэнээ шэнжэлхэ, шудалха эрмэлзэл
хүгжөөхэ;
- метапредметнэ шэглэлтэй шадабари бүридхэлгэ.
Хэшээлдээ «Буряад хэлэн» гэжэ ном ажалай дэбтэртэйнь барина. Авторнууд:
Е.Б.Очирова, В.Н.Очирова, Л.Д. Доржиева, С.И. Аюшиева.: 1-дэхи класс.- Улаан – Үдэ, «Бэлиг»
хэблэл,2013он; Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство баталһан.
Һуралсалай хахад жэл соо 18 час үгтэнэ.
3-дахи четверть – 2 час.
4- дэхи четверть - 16 час.
1 классай һурагшадай шадабаринууд
Yхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты) –өөрын ба
хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно (хэлэнэй аргаар
хажуудахи хүнтэеэ харилсанаб, бэшэмэл текстын удха үзэнэб гэжэ ойлгоно).
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):
•
Багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;
•
Хэшээлдээ юу хэһэнээ хойно хойноһоонь тоолохо;
•
Юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ (прогнозировать);
•
Өѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ ажал багшатаяа сугтаа урид зохёогдоһон тусхай
критеринүүдээр шалгаха;
•
Багшын үгэһэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):
•
Номоор хүдэлхэ (номой гаршагай, тусгаар тэмдэгдэй үүргэ ойлгохо);
•
Зураг хаража гү, али текст уншажа, асуудалнуудта харюу олохо;
•
Багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха;
•
Yгѳѳр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һѳѳргэнь модель
соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;
•
Текстын удха дамжуулха.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
3
•
Өѳрынг һанаа бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй
хэлэлгээр харуулха;
•
Хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэһэниие ойлгохо;
•
Уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;
•
Классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые
сахиха тухайгаа хэлсэхэ;
•
Хоёр хоёроороо, бүлэг бүлэгѳѳр хүдэлхэ.
Буряад хэлээр шадабари (предметные результаты):
•
Мэдүүлэл болон текст илгаруулха;
•
Уншаһанайнгаа удхаар багшын асуудалнуудта харюусаха;
•
Yгын абяануудые нэрлэхэ, илгаха, абяан ба үзэг гэһэн ойлгосонуудые
бусайдуулхагүй,үгэ үенүүдтэ хубааха;
•
Аялган абяануудай гол үүргэ ойлгожо абаха, тэдэнэй тааралдаха, һубариха ёһо
ойлгохо, тэрээн дээрэ үндэһэлэн уншаха;
•
Мэдүүлэл бэшэг дээрэ харуулха;
•
Мэдүүлэлэй һүүлдэ сэгнэлтын тэмдэг табиха;
•
Буулгажа бэшэхэ.
Бүлэгүүд болон темэнүүдые үзэхэ түсэблэлгэ
1.
2.
Хэлэлгэ юундэ хэрэгтэйб? (1 ч)
Аялган абяанууд ба үзэгүүд (1 ч)
3.
Хашалган абяанууд ба үзэгүүд (1 ч)
4.
Ай, ой, эй, уй, үй аялганууд (1 ч)
5.
Буряад алфавит (1 ч)
6.
Эрэ, эмэ, эрсэ аялганууд (1 ч)
7.
Аялганай тааралдал (1 ч)
8.
Аялганай һубарил (1 ч)
9.
Үе гэжэ юун бэ? (1 ч)
10.
Үгэ таһалжа, шэнэ мүртэ бэшэлгэ (1ч)
11.
Ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг үгэнүүд (1 ч)
12.
Хэн? Юун? асуудалтай үгэнүүд (1 ч)
13.
Юу хэнэб? Яанаб? асуудалтай үгэнүүд (1 ч)
14.
Ямар? асуудалтай үгэнүүд (1 ч)
15.
Абтаһан үгэнүүд (1ч)
16.
Мэдүүлэл юу харуулнаб? (2 ч)
17.
Текст гэжэ юун бэ? (1 ч)
4
1 классай буряад хэлэнэй тематическа түсэб
№
Хэшээлэй сэдэб
Yгтэһэн саг
Yнгэргэгдэхэ саг
Хэлэлгэ юундэ хэрэгтэйб?
1
15.03
2
3
Аялган абяанууд ба үзэгүүд
Хашалган абяанууд ба үзэгүүд
1
1
20.03
22.03
4
Ай, ой, эй, уй, үй аялганууд
1
27.09
5
Буряад алфавит
1
29.03
6
Эрэ, эмэ, эрсэ аялганууд
1
3.04
7
Аялганай тааралдал
1
5.04
8
Аялганай һубарил
1
10.04
9
Үе гэжэ юун бэ?
1
12.04
10
Үгэ таһалжа, шэнэ мүртэ бэшэлгэ
1
17.04
11
Ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг үгэнүүд
1
19.04
12
Хэн? Юун? асуудалтай үгэнүүд
1
24.04
13
Юу хэнэб? Яанаб? асуудалтай үгэнүүд
1
26.04
14
Ямар? асуудалтай үгэнүүд
1
3.05
15
Абтаһан үгэнүүд
1
10.05
16
Мэдүүлэл юу харуулнаб?
2
17
Текст гэжэ юун бэ?
1
15.05
17.05
22.05
Хамта дээрээ:
18 саг
1
5
Жэлэй дүүрэхэдэ һурагша юу мэдэхэ, шадаха ёһотойб (предметнэ дүнгүүд)
- Уран зохёолнуудай элдэб үнгын жанрнуудые мэдэхэ;
- Мэдүүлэлэй тэмдэг (удха ба интонационно дүүргэлгэ);
- Мэдүүлэлнүүдые зүб бэшэлгэ: мэдүүлэлэй эхиндэ ехэ үзэг, мэдүүлэлэй хойно (точко,
асууһан тэмдэг, шангадхаһан тэмдэг);
- Буряад хэлэнэй абяан ба үзэгүүд, тэдэнэй гол илгарал(абяануудые шагнанабди ба
хэлэнэбди, үзэгүүдые харанабди ба бэшэнэбди);
- Аялган ба хашалган абяануудай тэмдэг;
- Хатуу ба зөөлэн, хонгёо ба бүдэхи хашалган абяануудай тэмдэг;
- Алфавидай 36 үзэгүүдые һайн мэдэхэ.
- Үгүүлэлэй илгарал хоолойгоороо зүб харуулха;
- Һуралсалай болон һуралсалай бэшэ номуудые хэрэглэхэ;
- Хэблэмэл ба бэшэмэл текстнүүдһээ үгэнүүд ба мэдүүлэлнүүдые буулгажа абаха, ехэ ба
бага үгэнүүдэй холболто зүб бэшэхэ;
- Багшын хэлэжэ үгэхэдэ зүб бэшэхэ (текст соо 20 үгэһөө доошоо) ;
- Үгэнүүдые хэлэхэдэ, тэдэнэй модель табиха. Хэлэжэ үгэхэдэ мэдүүлэлэй схемэ табиха.
Өөһэдөө мэдүүлэл һанаха;
- Хэлэһэн абяануудые шэхээрээ илгаха;
- Аялган ба хашалган абяануудые илгаха, зөөлэн ба хатуу, хонгёо ба бүдэхи абяануудые
илгаха;
- Үгэнүүдые үенүүдтэ хубааха;
- Үгэнүүдые шэнэ мүртэ зүб таһалха. Мэдүүлэл хаана эхилнэб, хана дууһанаб гэжэ мэдэхэ.
Мэдүүлэл ехэ үзэгөөр эхилхэ, мэдүүлэлэй хойно табиха тэмдэгүүдые (. ? !) зүбөөр
хэрэглэхэ.
6
Багшын ба үхибүүдэй хэрэглэхэ литература:
Б.Б. Батоев «Методическа заабаринууд». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1987.
Д.Д. Ошоров «Методическа заабаринууд». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1987
С.Ц. Содномов «Диктантнуудай суглуулбари». Улаан – Үдэ: «Бэлиг»,2006.
В.Д. Патаева «Буряад уран һайхан арадай аман зохёол холбон үзэлгэ». Улаан – Үдэ,1995
Л.Д. Шагдаров «Буряад, ород оньһон, хошоо үгэнүүд». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 1996.
С.А. Ошорова «Буряад аман зохёол». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2003.
В.Б. Гомбоев «Һонирхолтой нааданууд». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2009.
Б.Б. Лхасаранова «Буряад хэлэнэй орфоэпи». Улаан – Үдэ: «Бэлиг
В.Б-Н. Намсарайн «Буряад онтохонууд». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.
В.Ш. Гулгаров «Буряад үльгэрнүүд» Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.
С.Д. Бабуев «Магтаал,үреэл, соло». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1995.
С.М. Бабушкин «Буряад – ород словарь». Улаан – Үдэ,1992
К.М. Черемисов «Ород- буряад словарь». Улаан – Үдэ, 1988.
Ц.Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.
Д.Д. Могоева «Туһатай болооб». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2003.
Д.Д. Ошоров «Табан хурган». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл,1997.
7
