Тайлбари бэшэг
Буряад хэлэнэй
программа хадаа мүнɵɵнэй шэнэ ФГОС-ой эрилтэдэ харюусамаар,
«Буряад һургуулиин программанууд» дээрэ үндэһэлжэ (авторынь Р.С.Дылыкова), Гэгээтэйн
һургуулиин һуралсалай түсэбɵɵр зохѐогдоһон байна.
Эхин һургуулиин шухалын шухала зорилго хадаа үхибүүдые һайнаар уншуулжа, зүбɵɵр
хэлүүлжэ ба бэшүүлжэ hypraxa; арадайнгаа аман уран зохѐолдо, Эхэ орондоо, түрэһэн тоонто
нютагтаа, түрэлхи хэлэндээ, түрэл арад зондоо, бэшэшье яһатанда дуратайгаар хүмүүжүүлхэ;
арад зонойнгоо һайн һайхан eho заншалнууд ба сэсэн мэргэн һургаалнуудые ойлгуулха г.м.
Дээрэ хэлэгдэһэн зорилгонуудые бэелүүлхэ хэрэгтэ хэлэнэй үүргэ сэгнэшэгуй.
Эхин шатын болон дунда һургуулиин эхин классуудта үзэгдэхэ буряад хэлэнэй
программа гол шухала гурбан бүлэгһɵɵ буридэнэ:
1. Грамотада һургалга ба хэлэлгэ хүгжɵɵлгэ.
2. Фонетикэ, лексикэ, грамматика ба хэлэлгэ хүгжɵɵлгэ.
3. Литературна уншалга ба хэлэлгэ хүгжɵɵлгэ.
Дээрэ хэлэгдэгшэ гурбан бүлэгүүд үзэгдэхэдɵɵ, хэлэлгэ хүгжɵɵлгэтэй тон нягта
холбоотойгоор, тэрэнэй үндэһэ һуури дээрэ бэелүүлэгдэхэ болоно.
Эхин классуудта буряад хэлэ зааха гол зорилгонууд гэхэдэ:
•
һурагша бүхэниие зүбɵɵр, һайнаар, уран гоѐор, удхыень ойлгуулан уншуулжа
hypгaxa;
•
эли тодоор, ойлгосотойгоор хэлүүлжэ, алдуугүйгɵɵр, сэбэр гоѐор бэшүүлжэ hypraxa;
•
үхибүүн бүхэниие ном уншаха дуратайгаар хүмүүжүүлхэ;
• үхибүүдэй аман хэлэлгые баяжуулха, ухаан бодолыень хүгжɵɵхэ методическа
аргануудые хэрэглэхэ;
• оршон тойронхи юумэнууд тухай һурагшадай мэдэсые улам саашань үргэдхэхэ.
Авторнууд: Дылыкова Р.С., Базаргуруева Т.Б., Дугарова Д.Б.: 4-дэхи класс,- Улаан Удэ: ГБУ РЦ «Бэлиг» хэблэл, 2016 он; Буряад Республикын һуралсалай болон эрдэм ухаанай
министерство баталһан.
Һуралсалай жэл соо 102 час үгтэнэ.
Жэлэй дүүрэхэдэ һурагшадай мэдэсэ ба шадабаринууд.
Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүүнгүүд (личностные результаты):
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;
- оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо, тэдээндэ
өөрынгөө хандаса, хүнүүдые дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;
- өөрынгөө хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоѐо оролдохо;
- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байһанаа, өөрынгөө хандаса харуулха;
- уншаха, харилсаха дуратай байха;
- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа абаад бэшэхэ, өөрөө зохѐон бэшэхэ;
- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнууд тухайгаа бэшэжэ (эссе жанрын
түхэлөөр) харуулха;
- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;
- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):
- өөрөө хэшээлэй тема хэлэхэ, зорилгыень табиха;
- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн, тусхай
түсэб табиха;
- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсуулхэ,
тиин өөрынгөө ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;
- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ
шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха, критеринүүдые зохѐохо;
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):
- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун тухай
хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?
- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;
- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл олохо;
- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо
харуулаатай ойлгосо үгөөр хэлэхэ;
- анализ, синтез хэхэ;
- шалтагаан хойшолон хоѐрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохѐон тогтоохо;
- бодомжолхо.
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):
- хэлэлгып зорилгоһөө дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол аман ба бэшэгэй хэлэн дээрэ
харуулха;
- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог үг, али диалог хэрэглэжэ
шадаха;
- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;
- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;
- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;
- асуудалнуудые табиха.
Буряад хэлээр шадабари (предметные результаты):
- аялгануудай нугарал тухай ойлгосотой болохо
- ии - ы, ээ- эй аялган үзэгүүдэй бэшэлгэ тухай мэдэхэ;
- үгын анхан һуурида б, л, м, р хашалгануудай удаа тодо бэшэ аялганай бэшэгдэхэ тухай;
-үгэнүүдэй бии бололго тухай, үгын бүридэл тухай суффикс, залгалта, анхан гараһан һуури;
- зөөлэн һууритай абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялган үзэг бэшэхэ тухай;
- юумэнэй нэрын падежнуудые ба тэдэнэй удха, үүргэ мэдэхэ;
- дахуул үгын үүргэ, тэрэнэй бэшэлгэ мэдэхэ;
- тэмдэгэй нэрын мэдүүлэл соо дүүргэдэг үүргэ тухай;
- үйлэ үгын мэдүүлэл соо дүүргэдэг үүргэ тухай
- үйлэ үгын сагууд: (мүнөө, үнгэрһэн, ерээдүй), тэдэнэй хэлэлгэ соохи үүргэ тухай;
- хуряангы ба дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүд тухай;
- мэдүүлэлэй юрын гэшүд тухай;
- бодомжолһон түхэлтэй текст тухай;
- фразеологимууд, омонимууд тухай;үһ
Жэлэй дүүрэхэдэ һурагша юу мэдэхэ ѐһотойб:
- олоной тоогой түхэл абадаггүй юумэнэй нэрэнүүд тухай;
- зохилдохо гурбан арга, юумэнэй нэрын падежнүүдэй түхэлнүүдэй бэшэгдэхэ тухай;
- олоной тоогой түхэлтэй үгэнүүдэй зохилдохо тухай;
- юумэнэй нэрын падежнүүдэй түхэлнүүдэй мэдүүлэл соо дүүргэдэг үүргэ тухай;
- түлɵɵнэй нэрэ тухай ойлгосотой байха: удха, ганса ба олоной нюурай түлɵɵнэй нэрын
зохилдол;
- үйлэ үгэнүүдэй залгалтануудай зүб бэшэлгэ тухай;
- үйлэ үгэнүүдэй нюур харуулха тухай, нюурай частицанууд тухай;
- частицануудай үүргэ тухай, буруушааһан частицануудай үйлэ үгэтэй бэшэгдэхэ тухай;
- тэмдэгэй нэрын жэшээ дээрэ үгын сэхэ ба шэлжэһэн удха тухай харуулха;
- тоогой нэрэ ба тэрэнэй удха: хэды? хэдыдэхи? гэжэ асуудалнууд, тоолоһон, дугаарлаһан
- наречи тухай ойлгосотой байха: хаана? хэзээ? хайшаа? хэдыдэ? яажа? ямараар? хэр зэргэ?
гэжэ асуудалнууд, мэдүүлэл соохи үүргэ, наречинүүдэй илгарал(сагай, байрын, зэргын);
- мэдүүлэлэй шухала гэшүүд тэрэнэй граммматическа hyypи болоно гэжэ мэдэхэ;
- мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд тухай;
- союзуудай үүргэ тухай, нэгэ түрэл гэшүүдэй бэшэлгэ тухай;
- текстын гол удха болон темэ хоѐрой холбоон;
- хэлэлгын стильнүүд тухай: уран зохѐолой, яряанай, һуралсалай номой, сонин газетын;
- изложени бэшэжэ шадаха ehотой.
Жэлэй дүүрэхэдэ hypaгшa юу шадаха ѐһотойб:
- Багшанарай болон хамта hypahaн үхибүүдэй хандалгада харюусаха;
- һургуулидаа болон класс соо үхибүүдээр, ехэ хүнүүдээр хɵɵрэлдэхэдɵɵ, хэлэлгын журам
баримталха;
- Үгүүлэлэй илгарал хоолойгоороо зүб харуулха;
- һуралсалай болон һуралсалай бэшэ номуудые хэрэглэхэ;
- Хэблэмэл ба бэшэмэл текстнуудһээ үгэнүүд ба мэдүүлэлнүүдые буулгажа абаха, ехэ ба бага
үгэнүүдэй холболто зүб бэшэхэ;
- Багшын хэлэжэ үгэхэдэ зүб бэшэхэ
- Үгэнүүдые хэлэхэдэ, тэдэнэй схемэнүүдые бэшэхэ. Хэлэжэ үгэхэдэ мэдүүлэлэй схемэ табиха.
ɵɵһэдɵɵ мэдүүлэл һанаха;
- Хэлэһэн абяануудые шэхээрээ илгаха;
- Аялган ба хашалган абяануудые илгаха, зɵɵлэн ба хатуу, хонгѐо ба бүдэхи абяануудые илгаха;
«Буряад хэлэн» программын үзэгдэхэ гол бүлэгүүд:
№
Темэ
Үгтэһэн саг
1
Хэлэлгын хубинууд
73 ч
2
Мэдүүлэл
13 ч
3
Хэлэлгын нюусанууд
9ч
4
Эрьежэ хойшоо харагты
7ч
5
Хамта дээрээ
102 ч
Үзэгдэхэ темэнүүд
Хэлэлгын хубинууд (73 ч)
Юумэнэй нэрэ, үйлэ үгэ ба болон тэмдэгэй нэрэнүүдэй лексическэ талаһаа илгарал.
Юумэнэй нэрэ. Юумэнэй нэрэнүүдэй тоо, зохилдол. Зохилдолой падежнүүд. Юумэнэй
нэрэнүүдэй зохилдохо арганууд. Олоной тоодо зохилдохо арга.
Дахуул үгэ. Тэрэнэй үүргэ, бэшэлгэ.
Түлɵɵнэй нэрэ. Түлɵɵнэй нэрэнүүдэй тоо, нюур, зохилдол. Түлɵɵнэй нэрэнүүдэй үүргэ.
Үйлэ үгэ. Үйлэ үгэнүүдэй сагууд, залгалтануудай бэшэхэ дүримүүд. Үйлэ үгэнүүд болон
частицанууд.
Тэмдэгэй нэрэ. Тэмдэгэй нэрэнүүдэй синонимическэ, антонимическэ удха харуулга. Сэхэ ба
шэлжэһэн удханууд. Омономууд.
Тоогой нэрэ. Тоогой нэрэнүүдэй һуури.
Наречи. Ойлгосо. Наречиинүүдэй илгарал.
Мэдүүлэл (13 ч) Мэдүүлэлэй илгаанууд. Мэдүүлэлэй гэшүүд. Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд.
Хэлэлгын нюусанууд (9ч ). Текстын темэ болон гол удха. Тэрэнэй байгуулга.
Хэлэлгын стильнүүд: научна, уран һайханай, яряанай, номой.
Хойшоо эрьен харая (7 ч). Дүрбэн жэл соо үзэһэнɵɵ дабталга, абяан, үгэ, мэдүүлэл, текст.
Календарно-тематическа түсэблэлгэ
№
Хэшээлэй темэ
Үгтэһэн
Хэшээл үнгэргэлгэ
саг
Түсэбɵɵр
I бүлэг. Хэлэлгын хубинууд (73 ч.)
Юумэнэй нэрэ (27 час)
1.
Хэлэлгын хубинууд. Дабталга
1
2.
Хэлэлгын хубинууд. Дабталга
1
3.
Юумэнэй нэрэ
1
4.
Юумэнэй нэрэ
1
5.
Юумэнэй нэрын тоо
1
6.
Юумэнэй нэрын тоо
1
7.
Зохилдол тухай ойлгосо
1
8.
Зохилдол тухай ойлгосо
1
9.
Зохилдохо нэгэдэхи арга
1
10.
Шалгалтын диктант «Дабталга»
1
11.
Зохилдохо хоѐрдохи арга
1
12.
Зохилдохо хоѐрдохи арга
1
13.
Зохилдохо гурбадахи арга
1
14.
Зохилдохо гурбадахи арга
1
15.
Олоной тоодо зохилдол
1
16.
Нэрын падежэй түхэлтэй үгэнүүдэй
1
үүргэ
17.
Хамаанай падежэй түхэлтэй үгэнүүдэй
1
үүргэ
18.
Хамаанай падежэй түхэлтэй үгэнүүдэй
1
үүргэ
19.
Зүгэй падеж: хэндэ? юундэ? хаана?
1
20.
Нэрын болон үйлын падежэй түхэлтэй
1
юумэнэй нэрэнүүд
21.Н
Н хашалган һүүлтэй юумэнэй
1
нэрэнүүдэй үйлын падежэй түхэлнүүд
22.
Зэбсэгэй падежэй түхэлнүүд.
1
23.
Хамтын болон гаралай падежнууд
1
Бодотоор
Тэмдэглэл
24.
Хамтын болон гаралай падежнууд
1
25.
Шалгалтын диктант
1
26.
Алдуунуудые усадхаха ажал
1
27.
Алдуунуудые усадхаха ажал
1
Дахуул үгэнүүд (3 ч.)
1.
Дахуул үгэнүүдэй үүргэ
1
2.
Дахуул үгэнүүдэй үүргэ
1
3.
Изложени
1
Түлɵɵнэй нэрэ (9 ч.)
1.
Түлɵɵнэй нэрэ: ойлгосо
1
2.
Түлɵɵнэй нэрын нюур
1
3.
Түлɵɵнэй нэрын нюур
1
4.
Түлɵɵнэй нэрын зохилдол
1
5.
Түлɵɵнэй нэрын зохилдол
1
6.
Түлɵɵнэй нэрын зохилдол
1
7.
Изложени
1
8.
Бэхижүүлгын ажал
1
9.
Бэхижүүлгын ажал
1
Үйлэ үгэнүүд (13 ч.)
1.
Үйлэ үгэнүүд: тэдэнэй илгарал
1
2.
Үйлэ үгэнүүдэй сагууд
1
3.
Үйлэ үгэнүүдэй залгалтануудые
1
бэшэхэ дүримүүд
4.
Үйлэ үгэнүүдэй залгалтануудые
1
бэшэхэ дүримүүд
5.
Үйлэ үгэнүүдэй нюур харуулалга
1
6.
Үйлэ үгэнүүдэй нюур харуулалга
1
7.
Изложени «Гэрэй турлааг»
1
8.
Үйлэ үгэнүүдтэй буруушааһан
1
частицануудые бэшэлгэ
9.
Үйлэ үгэнүүдтэй буруушааһан
1
частицануудые бэшэлгэ
10.
Үйлэ үгэнүүдтэй ушɵɵ ямар
1
частицанууд бэшэгдэдэг бэ?
11.
Шалгалтын тест «Үйлэ үгэ»
1
12.
Алдуу усадхаха болон бэхижүүлгын
1
ажал
13.
Алдуу усадхаха болон бэхижүүлгын
1
ажал
Тэмдэгэй нэрэ (8 ч.)
1.
Тэмдэгэй нэрэнүүдэй үүргэ
2.
Тэмдэгэй
1
нэрэ:
синонимууд, 1
нэрэ:
синонимууд, 1
антонимууд
3.
Тэмдэгэй
антонимууд
4.
Тэмдэгэй нэрын сэхэ ба шэлжэһэн 1
удха. Омонимууд
5.
Тэмдэгэй нэрын сэхэ ба шэлжэһэн 1
удха. Омонимууд
6.
Изложени
1
7.
Шалгалтын хүдэлмэри
1
8.
Алдуу усадхаха ажал
1
Тоогой нэрэ (6 ч.)
1.
Тоогой нэрэ: ойлгосо
1
2.
Тоогой нэрэ: ойлгосо
1
3.
Тоогой нэрэнүүдэй һуури
1
4.
Тоогой нэрэнүүдэй һуури
1
5.
Шалгалтын хүдэлмэри
1
6.
Алдуу усадхаха ажал
1
Дайбр үгэ (Наречи) – 7 ч.
1.
Наречи: ойлгосо
1
2.
Наречи - мэдүүлэлэй гэшүүн
1
3.
Наречинуудай удхаараа илгарал
1
4.
Наречинуудай удхаараа илгарал
1
5.
Наречинуудай удхаараа илгарал
1
6.
Шалгалтын хүдэлмэри
1
7.
Алдуу усадхаха ажал
1
II бүлэг
Мэдүүлэл- 13 час
1.
Мэдүүлэл - хэлэлгын гол единицэ
1
2.
Мэдүүлэл - хэлэлгын гол единицэ
1
3.
Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд -
1
мэдүүлэлэй грамматическа һуури
4.
Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд -
1
мэдүүлэлэй грамматическа һуури
5.
Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд -
1
мэдүүлэлэй грамматическа һуури
6.
Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоон
1
болон мэдүүлэлэй гэшүүдээр
шүүлбэри
7.
Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоон
1
болон мэдүүлэлэй гэшүүдээр
шүүлбэри
8.
Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоон
1
болон мэдүүлэлэй гэшүүдээр
шүүлбэри
9.
Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоон
1
болон мэдүүлэлэй гэшүүдээр
шүүлбэри
10.
Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд
1
11.
Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд
1
12.
Изложени «Санитар нохой»
1
13.
Шалгалтын
хүдэлмэри.
Алдуу 1
усадхаха ажал
Хэлэлгын нюусанууд - 9 час
1.
Текст. Текстын темэ болон гол удха
1
2.
Текст. Текстын темэ болон гол удха
1
3.
Хэлэлгын стильнууд
1
4.
Уран һайханай стилиин хэрэглэлгэ
1
5.
Уран һайханай стилиин хэрэглэлгэ
1
6.
Номой стиль, тэрэнэй илгарал
1
7.
Номой стиль, тэрэнэй илгарал
1
8.
Изложени
1
9.
Алдуу усадхаха ажал
1
Эрьежэ хойшоо харагты - 7 час
1.
Жэлэй эсэсэй шалгалтын хүдэлмэри
1
2.
Шалгалта. Бэхижүүлгэ.
1
3.
Шалгалта. Бэхижүүлгэ.
1
4.
Үгэ. Мэдүүлэл
1
5.
Үгэ. Мэдүүлэл
1
6.
Хэлэлгын нюусанууд
1
7.
Хэлэлгын нюусанууд
1
